Қазіргі заманғы атеизм трансформация кезеңін басынан кешіріп жатыр. Бұл құбылыс Құдайды жай ғана жоққа шығарумен шектелмей, одан тыс әртүрлі бағыттар мен ағымдарды тудырып отыр. Міне, қазіргі атеизмнің негізгі бағыттары:

1. АНТИТЕИЗМ: дінге қарсы белсенді ұстаным

Антитеизм – жай ғана құдайға сенбеушілік емес, ол діни институттар мен қағидаларды белсенді түрде сынауға бағытталған ұстаным. Бұл бағыт қоғам өмірінде, саясатта және білім беру саласында діннің ықпалын жүргізуге қарсы күресуге бағытталған идеология ретінде көрініс табады. Мәселен, антитеистер мектептерде креационизм (құдайдың жаратуы) ілімін оқытуға немесе діни ұйымдардың мемлекеттік тұрғыда қаржыландырылуына қарсы шығады.

Олар діннің:

• ғылымның дамуына бөгет болғанын;

• адам еркіндігін шектейтінін;

• догматизм мен фанатизмді туғызатынын айтып сынайды.

Алайда бұл көзқарастың өзінде екі үлкен қайшылық бар:

• Объективтілік жетіспейді – діннің адамзат тарихындағы маңызды рөлін (мораль, гуманизм, қайырымдылық, тәрбие т.б.) әдейі елемейді.
• Толеранттылық жоқ – сенім еркіндігіне қарсы шығып, сенушіге «адасушы» немесе «артта қалған» деп айту, бұл – адам құқығына қайшы.

СЫН: Антитеизм өзін «еркін ақыл-ой күресшісі» ретінде көрсеткенімен, іс жүзінде ол көбінесе идеологиялық фанатизмнің шырмауына түсіп қалғанын түсінбейді. Діни көзқарастар мен қағидаттарын, тыйымдар мен шектеулерін сынға алуымен қатар, бұл ағым өз ішінде де соқыр сенімге, бірбеткейлік пен төзбеушілікке жол береді. Діннің қоғамдық өмірге араласуына қарсы күресеміз деп жүріп, өзге адамдардың сенім еркіндігін шектейтін деңгейге жетіп жатады. «Еркін ойлауды қорғау» деген көркем ұранмен шыққан бұл көзқарас, ақырында өзінен өзге пікірлерге қарсы күресетін қатал күрескерге айналуы әбден мүмкін.

2. АГНОСТИКАЛЫҚ АТЕИЗМ

Агностикалық атеизм — қазіргі таңдағы дінсіз дүниетанымның кең таралған түрлерінің бірі. Бұл ұстанымдағылар Құдайға сенбейді, бірақ оның бар-жоғын біржолата жоққа шығару мүмкін еместігін де мойындайды. Бұл көзқарас ғылыми скептицизм мен танымның шектеулілігіне негізделген.

Философиялық негіз: Бертран Расселдің «аспан шәйнегі» туралы мысалы – Құдайдың бар екендігіне ешқандай дәлелдің жоқтығы оны болжам ретінде де қабылдауға міндеттемейді деген идеяны негіздейді.

Агностикалық атеистер өздерінің осы ұстанымдарын ғылымға және тек тәжірибелік деректерге негізделуіне жақын екенін айтады.

СЫН: Агностицизм өзін барлық нәрсеге күмәнмен қарайтын, еш бір нәрсені соңғы түпкі ақиқат деп қабылдамайтын парасатты скептицизм ретінде ұсынады: «білмеймін» деп мойындау – ақылдылықтың белгісі дейді. Бірақ, өмір мен болмыстың терең мәні төңірегіндегі сұрақтарға жауап іздеуде тек ғылыми дәлелдермен шектелу – адам табиғатына тән түйсік (интуиция), сенім және үміт сияқты ішкі өлшемдерді ескермеуге алып келеді. Яғни адамды тек ақылмен өлшейтін, бірақ жүрек пен рухты есепке алмайтын шеңберде ұстап тұрады. Агностицизм адамды тек қана ақылдың таразысына салып өлшейтін, бірақ жүрек пен рухтың тереңдігін есепке алмайтын тар шеңберге қамап қояды.

3. НЕТЕИЗМ

Нетеизм – құдайсыз өмір сүру өнері
Нетеизм – атеизм мен агностицизмді біріктіретін ауқымды тұжырым. Оның өзегі – діни сенімдерге жүгінбей-ақ өмірдің мәнін тауып, моральдық және рухани сұрақтарды шешуге болады деген идея.

Тарихи тамыры – XIX ғасырда Джордж Холиоук бұл ұғымды енгізіп, атеизмге қатысты қоғамдағы теріс пікірден арылуға тырысқан.

Нетеизм – өз ішінде атеизм, агностицизм, игностицизм және буддизм секілді кейбір діни жүйелерді қамтитын кең ауқымды дүниетанымдық көзқарас. Оның басты ерекшелігі — Құдай ұғымына жүгінбейтін өмірлік көзқарас қалыптастыру.

СЫН: Дінсіз мораль мүмкін бе?

Нетеизм – дінсіз де өмір мәнін табуға болады дейді. Шын мәнінде, этикалық және экзистенциалдық сұрақтарға тек рационалды негізде жауап беру қиын. Өйткені адам тек ақыл-ойдан ғана емес, ар мен ұят, сенім мен сағыныш сияқты нәзік түйсіктерден де тұрады. Дінсіз мораль туралы ойлар ұтымды көрінгенімен, олар тарихи негізден, мәдени сабақтастықтан, рухани тәжірибеден ажырағанда, абстракцияға айналады. Нетеизмге сүйенген адам өзін-өзі бағыттайтын құндылықтар жүйесін тек логиканың көмегімен жасаймын дейді, бірақ ол жүйенің ішкі шырағы – рухани мазмұны – жиі күңгірт тартып қалады.

4. ИГНОСТИЦИЗМ ЖӘНЕ АПАТЕИЗМ: дінге деген немқұрайлылық - скептицизмнің жаңа қыры

Игностицизм (немесе игтеизм) — «Құдай» ұғымының өзі анықталмағандықтан әрі қайшылықты болғандықтан, ол туралы кез келген пікірталас мағынасыз деп санайды. Мәселен, егер Құдай бәрін білетін болса және бәрін жасай алатын болса, онда бұл сипаттар бір-біріне қарама-қайшы келеді деседі.

Апатеизм – құдайдың бар-жоғына мүлде мән бермейтін, дін мәселесіне бейтарап қарайтын бағыт. Бұл көзқарас әсіресе «дінге сенбесе де, рухани ізденісте жүрген» заманауи жастар арасында кең тараған.

СЫН: Игностицизм «құдай» ұғымының өзі анық емес, түсініксіз дейді. Бірақ бұл көзқарас өзінен бұрынғы мыңдаған жылдық діни-философиялық ізденістерді бір сәтте жоққа шығарып отыр. Дінтану ғылымының терең зерттеулері, метафизикалық ойшылдардың толғамдары, теологиялық жүйелердің күрделі талдаулары – жай ғана «анықталмаған» ұғым деп сызып тастала алмайтындай тым терең әрі маңызды. Ал апатеизм – құдай мәселесіне мүлде қызықпау – бұл уақытша мәдени құбылыс болуы мүмкін. Өйткені адам табиғаты мән іздеуге бейім, ал дін – сол ізденістің тарихи-рухани жемісі.

5. ЦИФРЛЫҚ АТЕИЗМ ЖӘНЕ ЖАҺАНДАНУ

Интернет пен әлеуметтік желілердің қарқынды дамуы атеистік қауымдастықтардың әлемге ашылуына жол ашты. Reddit, YouTube секілді платформаларда біраз адам дінді сынап, ғылыми скептицизм мен Құдайсыз этика туралы ой бөлісуде. Мысалы, «Атеистік тәжірибе» (The Atheist Experience) жобасы сынды жобалар атеистік бағытты таратуда медианың күшін тиімді пайдалануда.

СЫН: Интернет атеистік қауымдастықтарға өздерінің ұстанымдарын еркін жаюға мүмкіндік берді дейді. Бірақ көп жағдайда бұл платформалар өзара келісілген орта – эхо-камераға айналады. Онда дін туралы тек жағымсыз пікірлер басым, ал рухани көзқарасқа бейтараптық немесе оң бағалар айту, объективті қарау секілді тұстары өте сирек кездеседі. Бұл жағдай сыни ойлаудан гөрі, біржақты насихатқа көбірек ұқсайды. Атеизм өзін ғылыммен байланыстырып, өзін «ақиқаттың қорғаушысы» ретінде танытқысы келеді. Алайда ғылым – дінге қарсы қолданатын құрал емес, ол – таным құралы болуы керек. Және де ақиқатты білу тек ғылыми дәлелмен емес, рухани сұхбатпен де жүзеге асады.

Қорытынды: атеизм мен сенім арасындағы диалогтың маңызы

Қазіргі атеизм – адамзат ойының бір көрінісі, бірақ ол шын мәнінде адам рухының барлық сұранысына жауап бере ала ма? Бұл – жауапты қажет етер ашық сұрақ. Атеизм кейде діннің мәдени рөлін, адам жүрегіндегі үмітті, өлім мен өмірдің мәнін, кешірім мен сүйіспеншіліктің қайнарын ескере бермейді. Сондықтан атеизм мен діннің арасына шек қоюдан гөрі, олардың арасындағы диалогты арттыру – бүгінгі заманның маңызды міндеті. Адам – тек дене мен ақыл ғана емес, ол – жүрек пен жан иесі. Ал бұл шындықты тек логика емес, сенім мен рухани тереңдік қана аша алады.

Дайындаған: islam.kz