Қоғамда Құдайға сенбейтін адамдар – атеистер – аз емес. Бұл құбылыстың түрлі себептері бар: бірі ғылымға шексіз сенсе, бірі діннен көңілі қалған, ал енді бірі өмірден көрген әділетсіздікке бола Құдайға күмәнмен қарайды. Осы мақалада біз атеизмнің кейбір негізгі себептерін қарастырып, оларға философиялық тұрғыдан ой жүгіртіп көреміз. Мақсатымыз – атеист адамдарды айыптау емес, олардың ішкі рухани ізденісін түсінуге тырысу және жүрекке жол табар парасатты пікір айту.

Атеизм деген не?

Атеизм – Құдайдың бар екеніне сенбеу немесе Құдай жоқ деп санау. Кейбір атеистер ғылым мен ақылға ғана сүйеніп, көзге көрінбейтін Тәңірге сенудің қисынсыз екенін алға тартады. Басқалары дін атынан жасалған әділетсіздіктер мен соғыстарға қарап, сенімнен бас тартады. Атеизмнің өзі де әртүрлі: кейбіреуі агностик (яғни Құдай бар ма, жоқ па – білмеймін дейді), енді бірі ашық түрде Құдай жоқ деп мәлімдейді. Барлығына ортақ нәрсе – Жаратушыға деген сенімнің болмауы.

Бірақ адам баласы – тек денеден емес, жаннан да тұратын күрделі жаратылыс. Адам жүрегі тыныштық пен мағына іздейді. Сол ізденіс кейде Құдайды табуға, кейде сенімнен алыстауға апарады. Сондықтан атеизмнің себептерін жай ғана «сенбейтін» деп емес, «ізденіс үстіндегі сана» деп қарастырған дұрыс.

Атеист болудың негізгі себептері 

Атеизмге жетелейтін негізгі себептермен таныстыра кетелік, олар келесідегідей:

1. Ғылымға шексіз сену

Бүгінгі заманда ғылыми жетістіктердің арқасында әлемнің құрылымы бұрынғыдан әлдеқайда тереңірек танылып отыр. Осыған қарап кейбір адамдар: «Егер ғылым бәрін түсіндірсе, Құдайдың қажеті қанша?» деп ойлайды. Олар үшін Құдай – білім жетіспеген кездегі ғана түсіндірме.

Әрине, ғылым – шындықты танудың қуатты құралы. Алайда ол тек материалдық дүниені зерттейді. Құдай болса, материалдан тыс, рухани болмыс. Ғылым табиғат заңдарын түсіндіреді, бірақ сол заңдардың неге бар екенін, олардың қайдан шыққанын түсіндіре алмайды. Бұл сұраққа дін философиясы жауап береді. Негізінде ғылым Құдайды жоққа шығармайды, керісінше ол – Оның шексіз ілімінің бір ұшқынын ашады.

2. Діннен көңілі қалу

Тарихта діни ұйымдар мен тұлғалар тарапынан әділетсіздік, қатыгездік орын алған. Құдай атымен жасалған соғыстар, діни фанатизм кейбір адамдардың дінге деген және Құдайға да деген сенімін жойған. «Егер дін осындай болса, мен ондай Құдайды қабылдай алмаймын» деген ой пайда болады.

Бірақ, мына бір шындықты да ескеру керек: Құдай мен дін өкілдерін шатастыруға болмайды. Адам – әлсіз, ал Құдай – кемел. Адамның дінді қате ұстануы немесе оны жеке мақсатына пайдалануы, не болмаса, иман әлсіздігі діннің өзіне көлеңке түсірмеуі тиіс. Хақ дін мен оның бұрмаланған көрінісін ажырату қажет. Ақиқатты іздеген адам адамдардың емес, Құдайдың өзін тануға талпынуы керек.

3. Әділетсіздік пен зұлымдық мәселесі

Зұлымдық пен қайғы-қасірет проблемасы – Құдайға сенбеудің ең үлкен себептерінің бірі. Егер әлемде соншалық әділетсіздік, жамандық пен зардап бар болса, бәрін бақылайтын және әділетті Құдай бар дегенге қалай сенуге болады? Атеистердің көпшілігі бұл сұрақты діндарларға көлденең тартады. Шынында да, жер бетіндегі жазықсыз сәбилердің ауру-сырқауға шалдығуы, жаппай қырғын соғыстар, табиғи апаттардағы талай адамның опат болуы секілді жағдайлар кез келген ойлы адамның жүрегін ауыртады. «Егер құдіреті шексіз әрі рақымды Құдай бар болса, бұндай зұлымдықтарға неге жол береді? Ол неге әділет орнатпайды?» – деген сұрақтар күмәншіл жанды Құдайдың барлығына сенбеуге итермелеуі мүмкін​. (Бұл мәселе философияда «теодицея» (Құдайдың әділдігін қорғау) деп аталады).

Бұған қоса, жеке бастың трагедиясы да сенімді шайқалтуы мүмкін. Мысалы, діндар болған адам өмірінде ауыр соққы алғанда (жақынынан айырылу, жазылмас дертке шалдығу, зорлық-зомбылыққа ұшырау т.б.), кейде «Құдай мені неге қорғамады? Неге менің дұғам жауапсыз қалды?» деп налиды. Құдайға деген реніш пен ашу туындайды. Уақыт өте келе бұл реніш сенімнің сөніп, атеистік көзқарастың орнығуына себеп болады. Америкалық психологтар жүргізген зерттеулерде өзін атеист деп атаған жандардың 54%-ы Құдайға сенбеуінің себептері қатарында эмоционалдық және қарым-қатынастық түңілістерді (Құдайға ренжу, көңілі қалу, жатсыну сезімдері) көрсетті деген дерек бар​ Демек, тек суық ақылмен келген шешім ғана емес, жаралы жүрек те адамды Құдайдан алыстатуы мүмкін.

Жауап: Бұл дүниеде зұлымдық пен әділетсіздік бар екені рас. Бірақ бұл – Құдайдың жоқтығы емес, адамның еркін таңдауының нәтижесі. Құдай адамға таңдау еркіндігін берген. Адам сол еркіндікті жақсылыққа да, жамандыққа да пайдалана алады. Бұл – сынақ. Сонымен қатар, бұл дүние уақытша, шынайы әділет пен жазаның орны – ақырет. Құдай әділетсіздікті көрмейді емес, тек ол әділеттілікті мәңгілік өлшеммен орнатады. Бұнымен қатар, зұлымдық Құдайдың жоқтығын білдірмейді. Зұлымдық – адамның еркіндігінің нәтижесі. Құдай адамға еркін таңдау құқығын берген. Жақсылық та, жамандық та адамның өз таңдауы. Егер Құдай адамға тек жақсы істеуді бұйырып, жамандық жасауға еш мүмкіндік бермесе, ол адамның еркіндігін жойған болар еді. Осы тұрғыда, кім біреуге зұлымдық істесе, ерте ме, кеш пе, онысы қайта айналып өзіне келеді, ол заңдылық. "Кім зәрредей жамандық істесе, ол оны көреді". 

Оның үстіне қиындықтар – рухани өсу мен тәрбиенің жолы. Табиғи апаттар мен аурулар – адамзатқа ескерту, шыдам мен сабырды үйрету, әлсіздігін мойындату. Қиындық көрген адам өзгеге жанашырлық танытуды үйренеді. Көптеген адам дәл ауыр сәттерде Құдайды шынайы таниды. Бұл – жүректің ояну сәті. 

Ал, қайғы – әділетсіздік емес, сынақ. Бұл дүниенің табиғаты – сынақ. Құдай осы өмір арқылы адамды тексереді, кемелдікке жетелейді. Әрбір ауырлық – арғы өмірге дайындық. 

Десе де, о дүние, ақырет – шынайы әділеттің орны. Бұл дүниеде зұлымдық жазасыз қалса да, ақыретте әр іс таразыға тартылады. Шынайы әділет – сол жерде орнайды. Сондықтан бұл дүниедегі әділетсіздік – уақытша ғана көрініс.

Зұлымдықты сезінудің өзі Құдайдың бар екендігіне дәлел. Біз зұлымдықты сезіну арқылы жақсылыққа деген ішкі ұмтылысымызды танимыз. Егер зұлымдық бізге ауыр тиетін болса, бұл жүрегімізде жақсылыққа деген өлшем бар деген сөз. Ал сол өлшемнің қайнар көзі – Құдай.

4. Шексіз еркіндікке ұмтылу

Адамның табиғатында еркін болуға деген ұмтылыс бар. Кейбір адамдар Құдайға сенуді өзін бір шектеулерге бағындыру деп түсінеді. Құдайға сену – моральдық жауапкершілікті мойындау, ал бұл еркін өмір салтына кедергі деп қабылданады. Әрине, барлық атеист дәл осылай деп ойлайды деуден аулақпыз, бірақ кейбір жандар үшін діни тәртіптерден, тыйымдардан арылу – үлкен жеңілдік іспетті. Діни ілім ұсынатын «бұлай істе, олай істеме» деген бұйрықтар мен тыйымдар олар үшін жеке autonomy-ға қол сұғу, еркін шығармашылық пен өмір сүруге кедергі болып көрінеді. Сондықтан атеизм – еркін ойлау ұстанымымен ұштасып жатады: «қалыптасқан діни қағидаларды мойындамай, өзімнің ақыл-ой тәжірибеме ғана сүйенем» деген шешім. Мұндай түсініктегі адамға Құдайға сенудің орнына адами ақыл мен ерік бостандығына сену ұтымдырақ сезіледі.

Жауап: Нағыз еркіндік – өз болмысыңды тану. Құдайға сену – адамның ар-ұжданы мен жүрегімен үндесу болып табылады. Бұл еркіндік – ішкі азаттық. Құдайды мойындау – өзіңе шындықты мойындау, ал шындықпен өмір сүру – нағыз еркіндік. Құдайға сену – қорқыныштан емес, махаббаттан туатын сенім.

5. Рухани бос кеңістік

Құдайға сенбеген адам өмірдің мәнін өзі табуға тырысады. Бірақ кейде адамзаттың жүрегі мен санасы іздеген мәнді ол еш жерден таппай, ішкі вакуумға түседі. Бұл рухани бос кеңістік – қазіргі атеистік ойдың маңызды мәселелерінің бірі.

Десе де, адам жаны мән-мағынасыз өмір сүре алмайды. Шынайы мағына – уақыттан тыс нәрседе ғана болады. Ал уақыттан тыс, мәңгілік болмыс ол – Құдай. Тек Құдайды таныған жан ғана өмірінің терең мәнін таба алады. Паскаль айтқандай, адамның жүрегіндегі қуыс – Құдайға ғана лайық орын.

Сонымен қатар, атеист бола тұра рухани ізденісін тоқтатпағандар да бар. Олар дәстүрлі құдай ұғымынан бас тартса да, буддизм, йога, медитация сияқты рухани тәжірибелерге қызығып, «құдайсыз мистикаға» бет бұрады. Мұндай құбылысты кейде «рухани атеизм» деп те атайды. Яғни адам ресми түрде Құдайға сенбесе де, материализмнің құрғақ түсіндірмелеріне қанағаттанбай, көңіл толмайтын бос кеңістікті басқа жолдармен толтыруға тырысады. Бұл да адамның жүрегіндегі мәнге, трансценденттілікке деген табиғи сұраныстың белгісі.

Қорыта айтқанда, атеист болу – кейде рухани вакуумда өмір сүруді де білдіреді. Кейбірі бұны трагедия санамайды, керісінше, өз бетінше мағына жасау мүмкіндігі деп бағалайды. Бірақ қанша жерден «өмірімді мәнді етемін» дегенімен, бейнебір түпсіз бос кеңістік – көңіл түкпірінде бәрібір қалары сөзсіз. Міне, бұл сұрақ енді келесі бөлімде қарастыратын философиялық жауаптардың өзегіне жетелейді.

Құдайдың барына философиялық дәлелдер

Жоғарыда аталған себептер атеистік көзқарасты түсіндіруге мүмкіндік береді. Енді сол мәселелерге ойшылдар философиялық тұрғыдан қандай жауаптар бергеніне назар аударып көрейік. Мыңдаған жылдар бойы адамдар Құдайдың бар-жоғын ақыл таразысына салып, сан түрлі дәлелдер мен уәждер ұсынып келді. Ежелгі грек ойшылы Аристотельден бастап ортағасырлық теолог Фома Аквинскийге, одан ары қазіргі заман философы Уильям Лейн Крейгке дейін көптеген ғұлама Жаратушының бар екенін негіздейтін қисынды дәлелдер құруға тырысқан. Солардың ішіндегі ең танымал үш аргументке қысқаша тоқтала кетелік, олар – «алғашқы себеп», «жаратылу қисыны» және «мораль аргументіне».

«Алғашқы себеп» дәлелі (Космологиялық аргумент)

Бұл аргументтің мәні – әлемдегі барлық құбылыстардың бір бастапқы себебі болуға тиіс деген ойда жатыр. Біз күнделікті өмірде себепсіз нәрсе болмайтынын көреміз: әр іс-әрекеттің, әр заттың пайда болуының себебі бар. Ендеше, бүкіл ғаламның өзі де себеп-салдар тізбегіне бағынады. Егер уақытты кері айналдырсақ, оқиғалардың, себептердің тізбегі шексіз кері кете алмайды – бір алғашқы бастау болуы керек. Логикалық тұрғыдан, дүниенің пайда болуына түрткі болған - Алғашқы Себеп (Бастапқы қозғаушы) бар деп ұйғаруға болады. Космологиялық дәлелдің заманауи танымал түрі – Калам аргументі – осыны қарапайым силлогизм арқылы тұжырымдайды: «Бастауы бар әрбір нәрсенің пайда болуының бір себебі болады. Ғаламның бастауы бар. Ендеше, Ғаламның пайда болуының бір Себебі бар»​. Бұл жерде айтылған Алғашқы Себеп – уақыт пен кеңістік атаулы жоқ кезде дүниені бастапқы жарату ісін жүзеге асырған құдіретті күш. Бірақ, Ол алғашқы себептің өзі бастаусыз, мәңгі, өлшеусіз болуы тиіс, сонда ғана бүкіл Ғаламның түсініктемесі бола алады. Философтар мұны Жаратушының сипаттары деп таныған.

Қазіргі ғылым да ғаламның мәңгі емес екеніне, оның белгілі уақыт ішінде пайда болғанына дәлел тапқан. Дәлірек айтқанда: физикадағы Үлкен Жарылыс теориясы бойынша Ғалам шамамен 13.8 миллиард жыл бұрын бір нүктеден кеңею арқылы бастау алған. Демек, кеңістік пен уақыттың бастауы бар. Енді «оның ар жағында не бар?» деген сұрақ туындайды. Космологиялық аргумент осы сұраққа жауап беруге талпынады: ғаламның бар болуын түсіндіру үшін материя мен уақыт атаулыдан тыс тұрған, өзіндік санасы бар Бір Себеп қажет. Ол себеп ғаламды жаратқан соң оның ішінде түрлі заңдылықтар арқылы жүзеге асатын себеп-салдар тізбегін өрбіткен. Бұл концепцияны кейде Жаратушыны «Сағат жасаушы шебер» немесе «Алғашқы қозғалысқа келтіруші» деп бейнелейді. Яғни Алғашқы Себеп өзі барлық нәрсенің бастауы болғандықтан, оның өзі ешкімнен, еш нәрседен бастау алмаған, ол мәңгі және дербес деп түсініледі. Дінде бұл Себепті Құдай деп атайды. Космологиялық дәлел осылайша атеистердің жиі сұрайтын «ғаламды кім жаратты, бәрі қалай пайда болды?» деген сұрақтарына логикалық тұжырым арқылы жауап береді.

Әрине, бұл дәлелге атеистер тарапынан «Алғашқы Себептің өзін кім жаратты?» деген қарсы сұрақ қойылады. Оған жауап: Алғашқы Себеп жаратылған емес. Ол - мәңгі. Оны біреу жаратты деу – Category mistake (категориялық қате)». Яғни, тейст философтар айтады: себеп-салдар заңдылығы ғаламның ішінде жүреді, ал Ғаламның өзіне ол жүрмейді, өйткені Ғалам – сол заңдылықтың өзі қамтитын тұтас жүйе. Бұл тартыстар философияда әлі жалғасуда. Дегенмен, «Неге бірдеңе бар, неге мүлдем жоқ емес?» деген ең негізгі сұраққа алғашқы себеп концепциясы ақылға қонымды жауаптың бір түрін ұсынады, ол: барлық нәрсенің түп-тамыры - Бір Жаратушының жаратуында жатыр.

«Жаратылу қисыны» дәлелі (Телологиялық аргумент)

«Телологиялық аргумент» немесе "мақсатқа сәйкестік дәлелі" табиғаттағы таңғажайып тәртіп пен үйлесімділікті алға тартады. «Телос» – грекше «мақсат, ниет» дегенді білдіреді. Расында да, айналамызға көз салсақ, ғарыштағы галактикалардың айналымынан бастап жер бетіндегі экожүйеге және адам ағзасының құрылымына дейін белгілі бір тәртіпке, заңдылыққа бағынатынын байқаймыз. Бұл реттелген жүйе қалай пайда болды? Телологиялық аргумент жақтастары «мұншалықты күрделі әрі үйлесімді құрылым кездейсоқ пайда болуы мүмкін емес, оны саналы бір Жасаушы белгілі бір мақсатпен жасаған» дейді.

Атақты рим шешені Цицерон ежелгі дәуірде-ақ: «Қарапайым күнсағаттың өзі уақытты көрсетсе, оның артында саналы жобалаушы тұрғанын бірден түсінеміз. Ендеше, бүкіл ғаламның қалайша түпкі мақсаты мен ақылға сыйымды себепкері жоқ деп ойлай аламыз?» – деп жазған екен. Бұл ойды жаңа дәуірде өрбіткен ағылшын теологы Уильям Пэйли (William Paley 1743-1805) өзінің әйгілі мысалында былай дейді: «Жолда жатқан сағатты көріп, оның бұрыннан өздігінен жатқандығына ешкім сенбейді; сағаттың жасалғаны анық, оны бір шебер құрастырған. Дәл сол сияқты, жан-жағымыздағы тірі табиғат та – сансыз бөлшектерімен бірге белгілі бір мақсатқа қызмет ететін күрделі тетік: көз көру үшін жаратылған, құлақ есту үшін жаратылған. Олай болса, сағат жасаушы секілді, табиғатты жасаған бір Жаратушының болуы ақылға қонымды».

XX ғасырдың соңында физиктер ғаламның физикалық константтарының өмір пайда болуға «таңқаларлық дәл» келтірілгенін анықтады. Жер ғаламшарының күннен қашықтығы, массасы мен осьі, атомдардағы төрт іргелі күштің мәндері (гравитация, электромагниттік, күшті және әлсіз ядролық күштер) – бұлардың барлығы аз ғана өзгерсе, біз көріп, біліп жүрген тіршілік тоқтап қалар еді. Осындай құбылысты ғылымда «fine-tuning» (нәзік үйлесімділік) деп атайды. Ғылыми деректерге жүгінсек, ғаламның өмір сүруге қолайлы болып тұруының кездейсоқ болуы - жұлдызды аспандағы сансыз құмның ішіндегі бір түйір алтынның дәл алдыңызға кездейсоқ түсіп тұратынымен тең (яғни, мүмкін емес). Мұны кейбір ғалымдардың өзі таңдана мойындап, астрофизик Фред Хойл (Fred Hoyle): «Фактілерге қарасақ, физика мен химияға бір супер-ақыл араласқанын ұғамыз» деген болатын.

Телологиялық дәлел, табиғаттың «құрастырылғандығы» (жасалғандығы) туралы ойды негіздейді. Ғалам – үлкен бір кітап іспетті, оны оқи білсек, ішінен мағына мен мақсат көрінеді. Егер кітап болса – Автор бар деген сөз; жобаланған нәзік жүйе болса – Жобалаушы бар. Бұл дәлел Құдайды Ұлы Инженер, Кемел Суретші тұрғысында тануға жетелейді. Әрине, скептиктер «тәртіп пен үйлесімділікті адам миы сырттан таңады, шындығында ғаламда түпкі мақсат жоқ, біз бар болғаны кездейсоқтық нәтижесінде тірі қалдық, сондықтан сол жағдайға бейімделген тәріздіміз» деп уәж айтуы мүмкін. Бұл – ұзақ философиялық талас. Дегенмен, жүрекке жақын бір шындық бар, ол – Адамзат баласы ғаламды зерттеген сайын ондағы таңғажайып сырлы үйлесімге таңдай қағып, басын июін қоя алмауы. Күннің шығуы мен батуының сұлулығы, галактикалардың симфониясы, ДНҚ спиралінің күрделілігі – мұның бәрі зерделі жанды еріксіз тәнті ететіні рас. Осы таңданыстан сұрақ туады: «Бұл керемет кімнің өнері?». Оған жүректің түбіндегі бір дауыс: «Ол – Жаратушының өнері»​ деп жауап береді.

«Мораль аргументі»

Адамның ар-ұжданы мен моральдық құндылықтары да Жаратушының бар екенін негіздеуге пайдаланылған маңызды дәлелдердің бірі. Бұл «мораль аргументінің» түпкі идеясы былай деп топшылайды: егер объективті (абсолютті) моральдық заңдар мен қадір-қасиеттер бар болса, онда оның қайнар көзі – объективті, трансцендентті бір Ақыл иесі болуы керек. Ал егер ондай ие болмаса, моральдық ұстанымдар тек نسب relativ (салыстырмалы) сипатқа ие, яғни адамзаттың кездейсоқ жағдайларда қалыптастырған ережелері ғана болып қалады.

Біз, адамдар, белгілі бір нәрселердің түбегейлі «жақсы» немесе «жаман» екенін сезінеміз. Мысалы, бейкүнә сәбиді қинау – жаһандағы барлық мәдениетте айыпталады; ал қиналғанға қол ұшын беру – бәрінде де ізгі іс деп танылады. Мұндай жалпыға ортақ адамгершілік принциптер қайдан шыққан? Атеистік дүниетаным тұрғысынан алсақ, мораль – тек эволюция мен қоғам қалыптастырған ережелер жиынтығы, оның абсолюттік мәртебесі жоқ. Алайда, көптеген ойшылдар адамның ар-ожданы әлдебір Жоғары Заңға бағынатындай сынайда жұмыс істейтінін көрсеткен. Мысалы, XX ғасырдағы танымал жазушы және бұрынғы атеист, кейіннен дінге келген Клайв Стейплз Льюис өзінің «христиандық» кітабының басында «Адам табиғатында Моральдық заң бар, ол қай дәуірде, қай қоғамда болсын өз күшінде, бұл заңның қайнар көзі Материяның өз ішінде емес, одан тысқары бір Нұрдан келген» деп дәлелдеуге тырысады.

Қазіргі философияда бұл аргументті жүйелі түрде қорғайтын апологеттердің бірі – Уильям Лейн Крейг мораль аргументін былайша түйіндейді: «Егер Құдай жоқ болса, объективті моральдық құндылықтар мен міндеттер жоқ. Ал объективті (абсолютті) моральдық құндылықтар бар. Ендеше, Құдай бар.». Шынында да, көпшілігіміз белгілі бір әрекеттердің түбегейлі әділетсіз екенін ешбір шартсыз мойындаймыз. Мәселен, жазықсызға жала жауып, оны өлтіру әділетсіз, бұған «уақыт пен жер жағдайына қарай өзгеретін салыстырмалы ереже» деп қарау мүмкін емес. Демек, әділдік пен ізгілік туралы түсініктерімізде абсолюттің ұшқыны бар. Мораль аргументі осыны Құдайдың болмысына сүйенетіндігімен түсіндіреді: адам санасындағы ар-ождан үні – Жаратушы берген ішкі «заң», Оның біздің жанымызға салған рухани бағдаршамы тәрізді.

Әрине, атеистер «адам табиғаты саналы эволюция нәтижесінде әлеуметтік келісімдер арқылы моральдық нормаларды қалыптастырды, онда тұрған ештеңе жоқ» деп қайтаруы мүмкін. Бірақ бұл көзқарас «бәрі - жағдайға тәуелді!» деген моральдық релятивизмге алып келеді. Ал релятивизмді ұстану өте қауіпті: ондайда бір қоғам үшін «жақсы» не «жаман» деп саналған нәрсе екінші қоғам үшін керісінше болуы мүмкін, ол бұл - ізгілік пен зұлымдықтың шекарасының жойылуына алып келеді. Мысалы, бір топ қарақшының жазықсыз адамдарды қырғанын «бұл – біздің моральіміз, біз бұны жақсы деп санаймыз» деп ақтап алуға жол ашылады. Алайда адамзат бұған ешқашан келіспейді, қандай уәж болса да, кінәсізді өлтіру – жамандық екенін білеміз. Міне, осы мәңгі өзгермес моральдық ақиқаттардың ішімізде өмір сүруі – Құдайдың барлығын жанама түрде көрсететін белгі. Өйткені материя мен биологиялық эволюция мұндай рухани ұғымдарды туындата алмайды; ондай құндылықтар тек ақыл мен рухтан пайда болады.

Басқаша айтқанда, «Моральдық Заң бар екеніне қарап, Моральдық Заң шығарушы бар» деген логиканы ұсынғымыз келеді. Бұл аргументті қолдаушылар тарихта көп болған: Иммануил Кант, Ф.М.Достоевский («Құдай болмаса, бәріне рұқсат» деген сөзімен әйгілі), қазіргі батыс ойшылдарынан Элвин Плантинга, т.б. Айта кету керек, мораль аргументі Құдай бар дей отырып, сонымен бірге Құдай мейірімді, әділ болуға тиіс деген тұжырымды да қамтиды. Себебі моральдық санамыз соны талап етеді.

Жоғарыдағы үш дәлел – философтар талқылап келе жатқан құдайдың барлығын негіздеу жолдарының қысқаша сипаты ғана. Бұлардан өзге де аргументтер бар (мысалы, онтологиялық, сананың феномені, дін тәжірибесі, т.б.). Әр дәлелдің күшті әрі осал тұстары болады, олардың ғылыми не логикалық қарсы уәждері де жетерлік. Бірақ басты айтпағымыз – Құдайға сену тек соқыр наным емес, оны ақылмен де ұғынуға болатын дүние екенін білейік. Яғни сенім мен ақыл өзара қарсы емес: көптеген ойшылдар сенімді ақылмен негіздеуге тырысқан, әлі де тырысуда.  

Қорытынды: 

Қорытындылай келе, «Атеистердің проблемасы неде?» деген сұраққа бір жақты жауап беру қиын. Әр атеистің өз тағдыры, өз шындығы бар. Бізге керегі – сол шындықты құрметтеу және оған өз шындығымызды мәжбүрлемей, жұмсақ жеткізу. Егер ақиқат расында біреу ғана болса, шын жүректен іздеген жан түптің-түбінде соған жетеді деп сенеміз. Философиялық дәлелдер мен ғылыми жаңалықтар – сол жолдағы көмекші құралдар ғана, түпкі шешімді шығаратын – адамның жүрегі! 

Атеист болу – кейде тек ақылдың емес, жүректегі жараның да көрінісі. Адамдар әртүрлі жағдаймен Құдайға сенбей жатады: біреу діннен жараланған, біреу ғылымға сеніп кеткен, біреу қайғыдан қажыған. Бірақ бұл жол – мәңгі емес. Ақиқатты шын іздеген жан түптің-түбінде оны табады. Құдай өзін ақылды жүрекке танытады. Сондықтан сенім дегеніміз – соқыр еру емес, ақыл мен жүректің үндестігі. Ендеше, жүрегіміз ашық, ақылымыз сергек болсын! Ақиқат іздеуші әрбір жанға тура жолын табуға тілектеспіз! 

islam.kz

Пайдаланылған әдебиеттер:
– «Атеизм туралы 35 қызықты факт» мақаласынан үзінділер​​​​​. bulqyzyq kz;
Lengold, Andy (Psychology Today) – «The New Psychology of Atheism» зерттеу мақаласынан деректер​;
Wikipedia – «Atheism» мақаласынан кейбір рационалды уәждер туралы мәліметтер​en.wikipedia org.;
Pew Research Center – атеистердің ғылымға көзқарасына қатысты статистика​pewresearch org.;
Aldous Huxley, «Ends and Means» (1937) еңбегінен қазақша аударма дәйексөз​eoht info.;
Stanford Encyclopedia of Philosophy – «Cosmological Argument» және «Teleological Argument» мақалаларынан қажетті тезистер​en.wikipedia.org​philosophyalevel.com.;
Richard Howe, «The Moral Argument for God’s Existence» (SES.edu) блогынан алынған У.Л.Крейгтің мораль аргументінің формулировкасы​ses.edu.;
EoHT.info – Бертран Расселлдің ғаламның мағынасы туралы көзқарасын баяндаған үзінді​eoht.info.;
Blaise Pascal, «Pensees» (1660 жж.) кітабынан жүректегі «қуыс» туралы түйінді ойдың аудармасы​itsjustme.wordpress.com..