Қазақстанда ислам банкингінің тарихы 2010 жылы Al Hilal банкінің ашылуынан басталды.

Дәстүрлі банктердің бизнесі бүкіл әлемде құбылмалылықты көрсеткенде, ислам банктері клиенттерге капиталды сақтап қана қоймай, ұлғайтуға да мүмкіндік беретін тұрақтылық пен сенімділіктің үлгісіне айналуда. Қазақстандық нарықта исламдық банк өнімдері көбірек назар аударуда. 2020 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша ислам банктері клиенттерінің депозиттері мен шоттарының өсуі жылдық өзгерісте 63% – ды немесе 9,4 млрд теңгені құрады, деп хабарлайды islam.kz порталы zakon.kz және finreview.info ақпарат көздеріне сілтеме жасап.

Ислам банктері дәстүрлі батыс банктеріне балама ретінде салмақ алады, атап айтқанда экономикалық дағдарысты сәтті жеңе отырып.

Ислам банктері алғаш рет 1970 жылдары Парсы шығанағы елдерінде пайда болған кезде, олардың клиенттері тек мұсылман тәжірибешілері болды. Оларға діни құндылықтарына сәйкес келетін банк жүйесі қажет болды. Яғни, алкоголь сияқты моральдық тұрғыдан қолайсыз деп саналатын пайыздарға ақша беруге тыйым салуды қамтиды.

Қазақстанда ислам банкингінің тарихы 2010 жылы Al Hilal банкінің ашылуынан басталды. Алғашқы жеті жылда банк корпоративтік клиенттерге көңіл бөлді, бірақ 2017 жылғы тамызда Алматы, Нұр-Сұлтан және Шымкент қалаларында бөлшек сауда бағытын іске қосты.

Қазақстанда ислам банкингі дамып келеді, оның жаһандық активтері қырық жыл ішінде 2 трлн АҚШ долл. асты.

Пайызсыз несиелер-ислам банкингінің шындығы

Ислам банктері несиелер мен салымдар бойынша пайыздық айырмашылықтан ақша табатын дәстүрлі банктерге қарағанда ақша-тауар немесе қызмет-ақша қағидаты бойынша жұмыс істейді. Клиентке жылжымайтын мүлік сатып алу үшін қаражат қажет делік. Дәстүрлі банк оған белгілі бір пайызбен несие береді, ал Ислам банкі — клиент үшін таңдалған нысанды сатып алады және оны мәміле жасау шығындары мен банктің болжамды пайдасын қоса алғанда, басқа да шығындар салынған белгіленген үстеме бағамен бөліп-бөліп сатады.

Несиелеудің бұл түрінің артықшылығы - үстеме баға клиентке бірден белгілі. Бұл несие беру мерзіміне байланысты дәстүрлі банктерге қарағанда тиімдірек. Мысалы, 5 жыл мерзімге 10 млн теңге сомасына ипотеканы ресімдеу кезінде үстеме баға 2,5 млн теңгені құрайды, ал дәстүрлі банктерде артық төлем банктің өзінің шарттарына байланысты 2,7 млн теңгеден басталады.

Депозиттерге келетін болсақ, олар инвестициялау және серіктестік қағидаттарында жұмыс істейді. Клиент банкке сенімгерлік басқаруға қаражат береді, ал банк оларды кейіннен клиентпен пайданы бөле отырып, бизнес-жобаларға инвестициялайды. Пайданың пайызы депозиттің ашылу мерзіміне байланысты.

Қазақстанда ислам банкингінің қандай өнімдері бар?

Қазіргі уақытта Қазақстанда екі Ислам банкі — Al Hilal және Заман-Банк жұмыс істейді. Олар корпоративтік клиенттер үшін де, жеке тұлғалар үшін де қаржы құралдарының кең тізімін ұсынады:

"Мурабаха" – бұл классикалық несие мен лизинг арасындағы крест. Мұнда мәміленің негізі-бұрын банк сатып алған актив, ол клиентке үстеме бағамен сатылады. Клиент барлық келісілген соманы төлегенге дейін банк тауардың иесі болып қалады.

"Иджара" – бұл классикалық лизингтің исламдық аналогы, ол бойынша банк мүлікті сатып алады және клиентпен лизинг шартын жасасады. Лизинг мерзімі ішінде банк мүліктің иесі болып табылады және оны иеленуге байланысты барлық тәуекелдерді көтереді.

"Мудараба" – банк қызметінің бұл түрі депозиттер ашу үшін қолданылады. Бұл өнімнің ерекшелігі-банк клиент алатын сыйақы мөлшерлемесін алдын-ала ескертпейді. Банктің жобаларға депозиттік қаражатты инвестициялауынан түскен пайданың үлесі, атап айтқанда, пропорция ұсынылады. Салымшы ақшалай қаражатты 1 жыл мерзімге енгізеді делік. Мұндай жағдайда инвестициялық қызметтен түскен пайданың 55% – ын салымшы алады, ал қалған 45% – ы банкте қалады.

"Вакала" – пайданың белгіленген пайызы бар депозит. Банк қызметінің бұл түрі дәстүрлі қаржы жүйесі депозиттерінің аналогы болып табылады. Жалғыз айырмашылық-пайда депозит мерзімінің соңында ғана беріледі.

Жалпы, бұл банк өнімдеріне деген сұраныс соңғы жылдары күрт артып келеді. Бұл жаһандық экономикалық дағдарыс әсер етпеген ислам банктері, іс жүзінде әлемдегі жалғыз қаржы институттары. Қазіргі уақытта олардың ешқайсысы өмір сүру үшін айтарлықтай қаржылық көмекті қажет етпеді, демек, олар дәстүрлі банктерге қарағанда жинақтарды сақтау үшін қауіпсіз.

Бір жыл ішінде Қазақстанның ислам банктерінің активтері төрттен бірге өсті

2020 жылғы 1 тамыздағы жағдай бойынша Қазақстанның екі ислам банкінің жиынтық активтері 72,1 млрд теңгеге жетті, ал бір жыл бұрын бұл сома 57,4 млрд теңгені құрады. Яғни, жылдық өзгерісте активтер 25,6% – ға өсті.

Бұл ретте Қазақстандағы ең ірі ислам банкі-Al Hilal-өз активтерін 39% – ға 48,5 млрд теңгеге дейін ұлғайтты. Ал Заман-Банк активтері 5% – ға өсіп, 23,7 млрд теңгені құрады.

Банктердің несие қоржыны да өсуде-жыл ішіндегі өсім шамамен 41% – ды құрады. 90 күннен астам төлем мерзімі өткен кредиттердің үлесі Al Hilal банкінде 0%-ды, Заман-Банкінде — 3% – ды құрайды, ал республика бойынша бұл көрсеткіш 9% шамасында, ал кейбір банктерде тіпті 50% – дан асады.

Сондай — ақ клиенттердің салымдары мен шоттары бойынша өсім байқалады-бір жыл ішінде олар 24,4 млрд теңгеге жетіп, 63% – ға өсті. Алайда бұл Al Hilal банкінде клиенттердің салымдары мен шоттары бойынша ағымдағы міндеттемелер кредиттік портфельден 14,4 млн теңгеге асып түсуіне алып келді. Яғни, қазір банктің шығындары оның кірістерінен жоғары.

Қазір ислам банкингі Қазақстанның қаржы секторының ең жылдам өсіп келе жатқан сегменті болып табылады. Біздің еліміз экономиканы қаржыландырудың баламалы көздері ретінде ислам банкингі индустриясын одан әрі дамытуға ниетті.

Пандемиядан кейінгі кезеңдегі ислам банкингінің перспективалары

Қазақстанда ислам банкингінің құралдары 2018 жылдан бастап "Астана"халықаралық қаржы орталығының көмегімен жетілдірілуде. АХҚО ЕАЭО және Орталық Азия өңірлерінде исламдық қаржы хабына айналуды жоспарлап отыр. Ол үшін қаржы орталығының базасында халықаралық практикалар мен стандарттарға сәйкес келетін қажетті инфрақұрылым мен нормативтік-құқықтық база құрылған. Ал АХҚО бизнеске исламдық қаржыландыруға қолжетімділік беретін Орталық Азия өңіріндегі алғашқы алаң болды.

Қазақстандағы исламдық қаржыландыру индустриясы жақын арада ең ірі банктердің бірі — қаржы орталығының алаңында өз филиалын тіркеген Al Rayan Bank-пен толықтырылады. Оның таза жылдық кірісі 94,4 млн АҚШ долл. асады.

Сондай — ақ АХҚО биржасының алаңында — Astana International Exchange (AIX)-Қазақстанда алғаш рет сукук — Катардың Халықаралық Ислам банкі (Qatar International Islamic Bank) шығарған ислам бағалы қағаздарының кросс-листингі өткізілді. Оларды бастапқы орналастыру London Stock Exchange (LSE) – де 500 млн АҚШ долл. жылдық 4,264% жылдық купонмен.

Мұның бәрі Халықаралық бизнес-қоғамдастықтың исламдық қаржыландыруды дамытуды одан әрі жалғастырып келе жатқан қазақстандық қаржы орталығына деген сенімін көрсетеді. АХҚО-ның одан арғы қызметі ислам банктерінің, активтерді басқару жөніндегі компаниялардың, инвестициялық қорлардың, сақтандыру компанияларының, өзге де исламдық қаржы ұйымдарының, сондай-ақ исламдық қаржыландырудың жетекші халықаралық институттарының санын кеңейтуге шоғырландырылатын болады. Бұл, әсіресе, дағдарыстан кейінгі кезеңде, экономика әсіресе арзан несиелер мен инвестициялық қаражатқа мұқтаж болған кезде өзекті.