Кейбір бауырларымыз қоғамда әдетке айналған көптеген игі нәрселерге қарсы шығып «анау бидғат, мынау бидғат» деп байбалам салып, елдің берекесін кетіруде. Сізден сұрайтынымыз пайғамбарымыздың заманында болмаған кез келген нәрсе бидғатқа жата ма? Жалпы дініміздегі «бидғат» ұғымына түсінік берсеңіз.

«Бидғат» сөзі – араб тіліндегі «бәдәъа (َبَدَع «а»), бәдғ (ٌبَدْع)» түбірінен өрбіп, «ойдан шығару, жаңа нәрсе жасау»[1] деген мағыналарға саяды. Ал оның діндегі анықтамасына келер болсақ, оны ғалымдар үш түрлі жолмен түсіндіруге тырысқан: Бірінші көзқарастағы ғалымдардың пікірі бойынша, бидғат екі түрлі: Жағымды бидғат және жағымсыз бидғат. Бұл тұжырымды алға тартқан ғұламалардың кейбірі төмендегідей: Ханафи ғалымы Бәдруддин әл-Айни (қ.ж. 855 х.) Сахих Бұхариға жазған түсіндірмесінде бидғат жайында былай дейді: «Бидғат негізінде Алла елшісінің (с.а.у) көзі тірісінде болмаған, кейіннен көрініс тауып, кейіннен туындаған нәрселерге айтылады. Бидғат – екі түрлі. Біріншісі, шариғат құптайтын, ұнамды деп есептейтін (мүстәхсән) нәрселердің қатарына жататын «жағымды бидғаттар». Екіншісі, шариғатта керісінше жағымсыз деп танылатын, шариғат құптамайтын (мүстәқбах) нәрселердің қатарынан есептелетін «жағымсыз бидғаттар»[2]. Ибнул-Әсир (х.544-606ж.) өзінің «ән-Ниһая» атты еңбегінде «бидғат» сөзін түсіндіру барысында былай деген: «Бидғат екі түрлі: Дұрыс (һүдә) бидғат және адасқан бидғат. Алла және Оның елшісінің (с.а.у.) бұйырғанына қайшы келсе, ол бидғат (дінде жаңа көрініс) құпталмай, тыйым салынады. Ал егер Алланың және Расулының жалпылама рұқсат еткен нәрселеріне және үнемі жасалуын өсиет еткен дүниелерге сай келетін болса, ол бидғат жағымды, мақтауға лайық болмақ»[3]. Имам Шафиғи де бидғатты екіге бөліп қарастырады: «Кейінен пайда болған жаңалықтар екі түрлі. Біріншісі, Құранға, Пайғамбарымыздың хадистеріне яки қиясқа немесе ижмаға қайшы келетін бидғат (жаңа құбылыс не әдет). Мұндай бидғат дінге теріс. Екіншісі, аталмыш дәлелдерге теріс келмейтін, жақсылықтан туындаған жаңа әдет. Бұның, дінге терістігі жоқ «жағымды» бидғат» - дейді[4]. Мысал ретінде, тәпсір ғылымы, хадис ғылымы, фиқһ ғылымы, мәзһабтар сияқты кейіннен пайда болған құбылыстарды атауға болады. Бұлар арнайы ғылым саласы ретінде Пайғамбарымыздың уақытында болмағанымен, дінге терістігі жоқ. Имам Ғазали да бидғат жайында мынадай уәжді алға тартады: «Жаңа құбылыстың (бидғаттың) бәріне жаппай тыйым салынбайды. Бірақ, нақты хадистерге қайшы келіп, шариғаттағы бекітілген үкімді жоққа шығарып жатса, ол басқа»[5]. Яғни, Имам Ғазали Құран мен хадиске қайшы келмейтін әрекетке рұқсаттың барын айтуда. Ал Шафиғи мәзһабы ғұламасы Иззуддин Абдуль Азиз ибн Абдуссәләм (қ.ж. 660 х.) бидғат жайында мынадай маңызды да салмақты тұжырымды алға тартады. «Бидғат деп Пайғамбарымыздың кезеңінде болмаған нәрселерді айтамыз. Бидғат мынадай түрлерге бөлінеді: 1. Уәжіп бидғат; 2. Харам бидғат; 3. Сауапты (мәндуб) бидғат; 4. Мәкрүһ (ұнамсыз) бидғат; 5. Сауабы да күнәсі да жоқ бидғат (рұқсат). Туындаған жаңа нәрсенің аталмыш бидғаттардың қай түріне жататындығын шариғат негіздерімен таразылаймыз. Егер парыздың негіздеріне кіретін болса парыз, харамның негіздеріне кіретін болса – харам, мәндубтың (жағымды) негіздеріне кіретін болса – мәндүб, мәкрүһтың негіздеріне кіретін болса – мәкрүһ және мубахтың негіздеріне кіретін болса – мубах...»[6] Жоғарыдағы ғалымдардың анықтамаларына назар аударсақ, Пайғамбарымыздан (с.а.у.) кейін туындаған жаңа құбылысты екі түрге бөлуге болатынын байқаймыз: 1. Жағымды бидғат (Бидғатун Хасана) 2. Жағымсыз бидғат (Бидғатун Сәии’ә). Жағымды бидғатқа Құран мен хадиске үйлесетін, діннің жалпы қағидалары мен құндылықтарына теріс келмейтін, дінде негізі бар кейіннен пайда болған үрдістер, дағдылар, іс-әрекеттер жатады. Мысалы, мәуліт мерекесін атап өту, намаздан кейін жамағатпен тәспі тартып, бірге дұға жасау, Құран бағыштау, ілім адамдарына ғылыми атақ беру, ғылыми жаңалықтар ашу, мәзһаб ұстану сыңды дінде негізі бар, не дін құптайтын жаңа нәрселерді жатқызсақ болады. Жағымсыз бидғат деп, кейіннен пайда болған, Құран аяттары мен хадис және сүннетке теріс келетін, дініміз мақұлдамайтын, құптамайтын дағдыларды айтамыз. Мысалы, әулие-әмбиялардың мазарын тауап ету, ағашты киелі санап, мата байлау сияқты дінге қайшы үрдістер мен ырымдарды атасақ болады. Бидғатты яғни кейіннен туындаған үрдістерді жоғарыдағыдай екіге бөлуді ардақты Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мына асыл сөзімен де негіздеуге болады. «Сахих Муслимде» келген бір хадисте былай делінген: «مَنْ سَنَ فِي السلام سُنَةً حَسَنَةً فَعُمِلَ بِها بعْدَهُ كُتِب لَه مثْلُ أَجْر من عَمِلَ بِهَا وَلا يَنْقُصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَيْءٌ، ومَنْ سَنَ فِي السلام سُنَة سَيِّئَةً فَعُمِلَ بِهَا بَعْدَهُ كُتِبَ عَلَيْهِ مِثْلُ وزر من عَمِلَ بِهَا ولا يَنْقُصُ من أَوْزَارهِمْ شَيْءٌ». رواه مسلم «...Кім де кім Исламда жақсы жолға (сүннет) бастаса, одан кейін сонымен амал еткендерге берілетін сауап та дәл сондай етіп, еш кемітілместен оған да жазылады. Ал кім Исламда жаман жолға бастаса, одан кейін сонымен амал еткендерге жазылатын күнә, еш кемітілместен, оған да жазылады...»[7] Жоғарыдағы хадиске үңіліп қарасақ, кейіннен пайда болған, бірақ исламға қайшы келмейтін, діннің қағидаларына сәйкесетін діни іс-әрекеттер мен дағды «жақсы жол» деп берілген. Ал керісінше Исламға қайшы іс- әрекеттер «жаман жол» деп күнә қатарында аталған.

Екінші көзқарастағы ғалымдардың тұжырымы бойынша, бидғат екіге бөлінбейді. Кейіннен пайда болған нәрселердің діни нігізі жоқ болса, сол ғана бидғат. Ал дінде негізі бар болса, онда ол бидғат ұғымына мүлде кірмейді. Мәлики мәзһабының ғалымы «Шариғат үкімдерінің мақсаты, мәні» (Мақасыдуш-шариға) атты Ислам құқық пәлсапасының негізін қалаушы Ибраһим ибн Муса Әбу Исхақ әш-Шатыби (қ.ж. х. 790 / м.1388 ж.) мынадай тұжырымды алға тартады: «...Ендеше бидғат – пәк Аллаға асыра құлшылық ету мақсатында, шариғаттағы үкімдерге ұқсас, діни мәселелерде ұстанатын жол ойлап табушылық...» Ғалымның берген анықтамасы бойынша бір нәрсені бидғат деу үшін төмендегідей ережелерге сай болуы тиіс: Біріншіден, кейінен пайда болған жаңалық діни мәселеге қатысты болуы тиіс. Дүнияуи меселелерге қатысты кейіннен туындаған үрдістер мен жолдарды бидғат дей алмаймыз. Мысалы, түрлі өндіріс орындары, бұрын болмаған үлкен қалалардың бой көтеруі т.б. Діни мәселеде туындаған істердің өзі дінде негізі бар және дінде негізі жоқ болып бөлінеді. Айталық, араб тілі грамматикасы, сөздіктер, Усулул фиқһ, Усулуддин т.б. сол сияқты шариғатқа қызмет ететін ғылымдар әуелгі кезеңде болмағанымен олардың шариғатта негіздері бар. Бұларды бидғатқа жатқыза алмаймыз. Екіншіден, шариғаттағы үкімдерге ұқсас сияқты көрсетіп, оған діни сипат беру. Мысалы, ораза ұстағанда мүлдем отырмай, тұрып жүремін немесе әрдайым күннің астында жүремін, көлеңкеге бармаймын деп ниет ету сияқты т.б.

Үшіншіден, Аллаға асыра құлшылық ету мақсатында шығарылған болуы. Демек, діни мәселеде кейіннен шығарылған үрдіс, құлшылық мақсатында жасалмаған болса, ол да бидғатқа жатпайды[8]. Ғалымның айтуынша, асыра құлшылық ету мақсатында кейінен шығарылған ғибадат түрлерінің бәрі бидғат. Оның бұл теориясын негізге алатын болсақ, билеп зікір ету т.б. адастырушы бидғатқа жатады. Өйткені мұның нақты дәлелі жоқ әрі асыра құлшылық ету мақсатында ойлап шығарылған дүниелер. Ғалым Ибн Ражаб: «Кімде-кім дінде негізі жоқтығына қарамай бір нәрсе ойлап тауып, соны дінге телісе, міне сол – адасушылық», – деп, дінде жоқ нәрсені діни етіп көрсетуді де бидғатқа кіргізе қарастырған. Ислам ғұламаларының бірі Кәләмші әт-Тафтазанидың бидғат жайындағы пікірі мынадай: «Олар мынаны білмейді: жағымсыз бидғат – сахаба мен табиғин заманында болмаған және дінде негізі жоқ, дінде кейіннен пайда болған нәрселер. Анығында «Сендер бидғат нәрселерден ұзақ тұрыңдар» деген хадисті алға тартып, сахабалар кезеңінде болмаған дүниелердің бәрін жағымсыз бидғаттар қатарына жатқызу да надандық. Бұл хадистің айтпағы: «дінде жоқ нәрсені дінге кіргізуден сақтаныңдар» деп тұр»[9]. Ғалымның айтпағы, әр жаңа пайда болған нәрсені бидғат деу надандық. Хафиз ибн Хажар әл-Асқалани былай дейді: «Кейінен пайда болған бірақ дінде негізі жоқ үрдістерді шариғатта «бидғат» дейді. Ал шариғатта негізі болса, кейіннен пайда болса да ол бидғат емес. Бидғат шариғатта жағымсыз, құптамайтын үрдіс...»

Ибн Ражаб әл-Ханбали атты ғалымның пікірі былай болып келеді: «Бидғат деп шариғат құптамайтын, негізі жоқ, кейіннен пайда болған нәрселерді айтамыз. Ал шариғат құптайтын, дінде негізі бар нәрселер (кейіннен пайда болса да) бидғат емес...»[10] Байқағанымыздай, екінші көзқарастағы ғалымдар бидғатты «жақсы» және «жаман» деп екіге бөлмесе де, дінде негізі бар кейіннен пайда болған нәрселерді бидғат қатарына жатқызбаған. Жоғарыда айтылғандарды зерделеген уақытта бірінші және екінші көзқарастағы ғұламалар мына пікірде ортақтасып отыр: шариғатқа қайшы келмейтін және дінде негізі бар, кейіннен пайда болған діни үрдістер құпталады. Ал шариғатқа теріс түссе, оны қабылдамаймыз. Ханафи мәзхабы ғалымдарымыздың да қабыл еткен бидғат түсінігі осы. Ал олардың шариғатқа қаншалықты сай екенін анықтау үшін дініміздің жалпылама қағидаларымен таразылаймыз. Егер діндегі харам категориясына кіретін болса, ол дағды – харам, сүннет болса – сүннет т.б.[11] Түйіндеп айтар болсақ, бір іс жалпылама дініміздің негіздеріне теріс келмесе, бұған қоса, харамдығын білдіретін өзге дәлел жоқ болса, ол әрекетті Пайғамбарымыз істемеген екен деп харамға жатқызу дұрыс емес. Өйткені бір істі «Пайғамбарымыздың жасамауы» ол іске харам деген үкім бекітуге негіз бола алмайды. Мұнда ғалымдар арасында талас жоқ[12]. Пайғамбарымыздан кейін де кейбір діни үрдістер сахабалар тарапынан бекітілген жәйттар кездескен. Мысалы, жұма намазының әуелгі азанын әзірет Осман (р.а.) кейіннен бекіткен. Тарауих намазы әзірет Омардың (р.а.) бекітуімен жамағатпен үзілмей оқыла бастаған. Олардың бекіткен жайттары негізінде дінде бар нәрсе. Сол негізге сүйенгендіктен, сахабалар сондай шешімге барған. Демек, сахабалардың сара жолын ұстанған мұсылмандардың да дінде негізі бар істерді үрдіске айналдыруы шариғатқа теріс емес.