Күйзеліс кортизол деңгейін көтеріп, жылу бөлетін май қатпарын қалыңдатып жібереді, дейді британиялық ғалымдар.

Ғалымдар бұрын жылу бөлетін май қатпары сәбилерде, сосын сүтқоректілерде ғана болады деп санаған. Алайда ол 2009 жылы ересектерден де табылды. Ересектерде жылу бөлетін май 50-100 грамм көлемінде болады.  

 Ұлыбританиядағы Ноттингем университетінің профессоры Майкл E Симондс және оның әріптестері күйзеліс кезінде жылу бөлетін май қатпарында қандай өзгеріс болатынын анықтауға бел байлады. Өз зерттеулерінде ғалымдар еріктілеріне  математика бойынша тест тапсыруды ұсынды. Ғалымдар  сілекейдегі кортизол деңгейін байқап көрді. Олар инфрақызыл термографияның көмегімен жылу бөлетін май қатпарының белсенділігін өлшеді.

Осылайша, зерттеуге қатысқандарда  кортизол деңгейі артып, жылу бөлетін май қатпарын қалыңдағаны байқалды. 

Күйзеліс адамдардың ойлау қабілеті мен ақылына әсер етеді

Күйзеліс пен жұмысты тез аяқтау әрекеті, алаңғасарлық  адамдардың интеллектуалдылық деңгейін төмен қылып көрсетеді, деп есептейді ғалымдар. Күйзеліс адамдардың ойлау қабілетіне әсер етеді. Балалар да зардап шегеді.

«Күйзеліс кезінде эмоциямызды басқару қиынға түседі. Сондықтан ақылды адамдар күйзелген кезде теріс шешімдер қабылдайды», - деді америкалық зерттеушілер.

Жұмысты тез аяқтау қажеттілігі де миға кері әсерін тигізеді. Адам ойда шеше алатын есепті калькулятормен шешеді. Электрондық карталар мидың навигациялық машығына теріс әсер етеді.

Ми толыққанды жұмыс істеуі үшін үнемі оқу керек, дұрыс ұйықтап, күйзелісті азайтқан жөн.   Сондай-ақ, адамдарды тыңдап, тапсырмаларды асықпай орындау маңызды.

Күйзелістің дәрігер жұмысына әсері

Дәрігерлер күйзеліске көп түсетін мамандық иелерінің қатарына кіреді. Ғалымдар күйзелістің дәрігерлерге және емделушілерге тигізетін зардабын анықтады.

Бірнеше ай бұрын зерттеушілер әртүрлі мамандық иелерінің арасында өздеріне ең көп қол жұмсайтындарды анықтап, материал жариялаған болатын. Қаупі жоғары топқа дәрігерлер, өрт сөндірушілер, құтқарушылар, күзетшілер, әскер және полиция қызметкерлерінжатқызды. Жұмыс орнында өзіне қол жұмсау жоғарыда айтылған мамандық иелерінде басқаларына қарағанда, 3 есе жоғары болған. Мұның себебі күйзелісте екені анықталды. 

Мичиган университетінің және Гарвард медициналық мектебінің ғалымдары күйзелістің дәрігерлердің психологиялық жағдайына қалай әсер ететінін анықтауды жөн көрді. Барлығы 17 мың дәрігерді зерттеді. Олардың кейбіреулері оқуларын енді аяқтаған болса, қалғаны тәжірибесі мол дәрігерлер.  Тәжірибеде 1963 жылдан бастап жүргізілген 54 зерттеудің нәтижелері қолданылған. Орташа есеппен 30%-ға жуық жас және тәжірибелі мамандар ауыр күйзеліске ұшыраған. Жалпы, соңғы 50 жылда күйзеліске бейім дәрігерлер саны жоғарылай берген. 

Ауыр жүкті барлық дәрігер атқарғанымен, психологиялық күйзеліске көп жағдайда жас мамандар шалдығады екен. Мұның басты себебі олардың өз уақыттарынан тыс көп жұмыс істеуінде. Сонымен қатар, көлемді жаңа ақпарат жинап, әрқашан бағынышты күйде болуында.

Дәрігер Колин Уэсттің басшылығымен жүргізілген тәжірибеде дәрігердің жабырқаңқы жағдайы емделушіге қалай әсер ететіні анықталды. Жас дәрігерлерге соңғы уақытта жіберген қателеріне байланысты сұрақтар қойылды. Күткендей жас дәрігерлердің жіберген қателері олардың психологиялық жағдайын одан әрі нашарлатты. Себебі, сол маман аз демалып, көп жұмыс істей бастағандықтан қате жіберуі керісінше көбейген.

Басқаша айтқанда, күйзеліске шалдыққан дәрігер емделушіге айтарлықтай қауіп төндіреді. Олар басқалардан емделуді қажет ететін адамдар ретінде емес, керісінше бітпейтін мәселе көзі ретінде қабылдайды. Сондықтан дәрігер қатесіне тап болмас үшін, емделер алдында дәрігердің сабырлы болуын ескеріңіз.

Күйзеліс жағдайында психологиалық көмек көрсету түрлері

Адамныңы өзін әр түрлі психологиялық күйзелістің зиянды әсеріне қарсы тұрудың шығармашылығын жаттығулар арқылы дамыту.

Күйзеліс -депрессия жаһандық дерті.

      Депрессия (латынша deprimo – жабығу, торығу, құлдырау) – бұл психикалық ауытқу. Оның негізгі үш белгісі бар: өмірге қызығушылығының төмендеуі, көңіл күйдің бұзылуы (ангедония), ой мен сананың сергелдеңі, яғни жағымсыз ойларға бой алдыру және белсенділіктің жоғалуы. Күйзеліс ұғымы адам болмысына қарай белгіленген төрт темпераменттің ішінде меланхолиямен пара-пар.

     Күйзеліс дерті бұрыннан бар. Бірақ бұл ұғым баяғы заманның емес, қарыштаған қазіргі заманның сүйікті сөзіне айналды. Олай дейтін себебіміз, бүгінгі жаһандану дәуірінде күйзеліске  түспеген жан кемде-кем. Өйткені, әлемдік көрсеткіштер бойынша жүрек қан-тамырлары ауруынан кейінгі орында тұрған осы ауру. Қазақтың қамығу, күйзеліс, жабығу, торығу сөздеріне сиатын күйзелістің ақыр соңында адамды өзін-өзі саналы түрде басқара алмауына әкеледі.

     Қым-қуыт тіршілікте жұмыр басты пенде белгілі бір кезеңде психологиялық күйзелісті бастан кешіретіні аян. «Дәл қазір күйзелісте жүрмін» деген сөзді  он адамның тоғызы жиі айтатын болды. Бұрын-соңды мұндай сөзді құлағымыз шалмаушы еді. Ал қазір екінің бірі күйзелістік жағдайғ душар болғандар. Әлем халқының 20 пайызы өмір бойы депрессиялық күйзелісте жүреді екен.

      Күйзеліс - адамның психологиялық ауытқуы. Көбіне көңіл-күйі болмаған немесе қандай да бір қайғылы оқиғаны, жағымсыз кезеңді бастан өткерген адам күйзеліске  ұшырайды. Психолог-мамандардың айтуынша, әсіресе, күз, көктем мезгілдерінде адамдар күйзелістік күйге тап болады. Бір қызығы, әлемде әрбір жиырмасыншы адам қандай да бір депрессиялық күйзелісті бастан кешіреді екен. Америкалық мамандар күйзелісті «психологиялық тұмау» деп айдар таққан. Яғни, бұл дерт бүгінде қарапайым тұмау сияқты қаптап кеткен дегенді білдіреді. Мәселен, Америка Құрама Штаттарында жыл сайын 15 миллион адам «психологиялық тұмауға» тап болады. Ал жаһан халқының 5 пайызы депрессиялық күйзелісте жүреді екен. «Күйзеліс - адамның өмір сүруге бейімділігін сипаттайтын жаһандық дерт» деген пікір бар. Ең қызығы жер-жаһанның миллиондаған адамы аталмыш дертпен бетпе-бет кездессе де, одан шығу жолын, пайда болу себептерін дөп басып ешкім айта алмайды.

        Гиппократ күйзеліске ұқсас психологиялық күйреуге «адам миының қара сөлге толуы» деп анықтама берген.

      Психологтар ХХ ғасырға тән дерт деп атаса да, күйзеліс ХХІ ғасырға адамзатпен бірге аяқ басты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының пайымынша, алдағы он жылда күйзеліс  адамды өлімге жетелейтін аурулардың қатарына жатқызылады-мыс. Тіпті жүрек-қан тамырларынан баса озып алдыңғы қатарға шығады. Шамасы, адамның психологиялық күйзелісі күн санап белең алып келетін сияқты. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы мен Гарвард университетінің зерттеулері бойынша, әлемде 121 миллион адамның бойынан күйзеліс дерт табылған. Ең сорақысы, жыл сайын 850 мың адам күйзелістің салдарынан өзіне-өзі қол салады.

Мамандар күйзелісті  үш түрге бөледі. Біріншісі - адамның инфаркт, жүрек ауруларына жиі ұшырауы және түрлі жарақат сияқты дертке тап болуымен қалыптасатын депрессия. Екіншісі- эндогендік депрессия. Яки адамның ішкі жан дүниесінің тереңінен пайда болатын дерт. Эндогендік депрессия адамға кері әсер етеді. Дәл осы депрессиялық күйге түскен адам айналасындағы құбылыстарға баға бере алмай, белгілі бір сезімдерді бастан кешіре алмай дал болады. Үшінші -түрі психогендік деп аталады. Адамның психикалық ауытқуы салдарынан пайда болатын депрессияның бұл түрі тіпті қайғылы жағдайға итермелеуі мүмкін. Тағы бір қызық пайым. Ер-азаматтарға қарағанда, нәзік жандылар күйзелістік  күйге жиі тап болады. Зерттеулерге жүгінсек, әйелдер күйзеліске ерлерге қарағанда 2-3 есе көп екен. Бұл - әйел бойындағы гармондық өзгерістерге байланысты болуы мүмкін. Мәселен, аяғы ауыр немесе босанған әйелдің психологиялық күйі жиі өзгереді. Тіпті дәл осы кезеңде нәзік жандылар мына әлемнен баз кешіп, бәрінен бас тартады. Бірақ мұндай күйзеліс ұзаққа созылмайды. Қарапайым халықтың тілімен айтқанда, мұндай депрессия «ұмытшақ ауру» сияқты. Бір мезетте пайда болып, бір мезетте жоғалады. Ал қара күштің иесі күйзеліске сирек тап бол­ғанымен, дертті оңай еңсере алмайды. Өйткені ер-азамат үшін психологиялық күйзеліске тап болу - намысын аяқасты етумен пара-пар.

       Мамандардың айтуынша, ер-азаматтар дертін мойындаудың орнына маскүнемдікке салынады. Яки арақ ішіп өзара арпалысты тыйып, бірер уақытқа дерттен айықтырады  деп  алданады ер-азаматтар. Күйзеліске тап болған ер-азамат өмірмен қоштасуға да дайын тұрады. Әсіресе, жас жігіттер мен қарттардың арасында күзелісті еңсере алмай, өзіне-өзі қол салушылар басым.

 Дарындылар және депрессия

      Қарапайым адамдардан гөрі ұлы адамдар күйзелістік күйге жиі ұшырайды. Тіпті, психологиялық күйзелісті қолдан жасап, шабыт шақыратын дарындылар да бар екен. Ал кей дарындылар күйзелістен  шығудың өзіндік әдісін ойлап тапқан.

 Уинстон Черчилль депрессияға жиі шалдыққан. Тіпті өз дертін өзінің «қара төбетіне» балаған. Кез келген иттің ашуын ауыздықтау үшін оны үйрете білу керек. Черчилль де ішіндегі «қара төбетін» баулыды. Қалай дейсіз ғой? Мәселен, депрессиялық күйге тап болған адам дерттің себебін өзінен іздеп, өз-өзін кінәлайды. Ал Черчилль кінәні өзінен іздеудің орнына: «Қара төбет маған қалай әсер етуде?» немесе «қара төбеттен қалай құтылсам екен?» деген сауалға жауап іздеген. Депрессияның да өзіне тән аты болады екен...

Ал Ұлыбританияның тақ мұрагерін дүниеге әкелген әйгілі ханшайым Диана босанғаннан соң ауыр күйзеліске тап болады. Дертті еңсере алмаған ханшайым өз- өзіне қол салып та әрекеттенген. Әйтсе де уақыт өте келе ол дертінен айығудың жолын тапты. Диана қайырымдылық жұмыстарын толықтай қолға алып, өзге адамдарға бақыт сыйлауды жөн көрген.

Лев Толстой әлемге әйгілі «Анна Каренина» атты романын жарыққа шығарғаннан соң, бірер уақыт депрессиялық күйзеліске ұшырайды. «Өмірде бақыт жоқ, тек оның ұсақ-түйек бөлшектері бар» деп шағымданыпты жазушы. Талант иесінің өмірден баз кешкені соншалық, тіпті өмірімен қош айтысуға да бел буған. Бірақ Толстой түбегейлі дінге бет бұрып, дертінен айығады. Осылайша сенім дерттің бетін қайтарған.

 Ал Эдуард Мунк есімді суретші өмірінің тең жартысын депрессиялық күйзелісте өткізіпті. Тіпті ол өзін психиатриялық емханаға жатқызуды өтініп, сегіз ай бойы ем қабылдаған. Дерт суретшінің бойына мықтап енсе керек, ол өзінің әйгілі картиналарында да психологиялық жағдайын суреттепті. Мунктың ем қабылдағанға дейінгі қайсыбір туындысында балалық шаққа, өмірге деген ыза мен кек анық суреттелсе, ем алғаннан ке­йінгі туындыларында өмірдің ашық та, шырайлы тұстары баяндалған.

      Депрессиялық күйде жүрген адам «барлығы жақсы» деп, жайма-шуақ өмір кешетін адамнан гөрі шешімді тез әрі дұрыс қабылдайды екен. Зерттеушілердің пайымдауынша, күйзелістегі адам ақпаратты тез сараптап, шешім қабылдағанда тосылмайды. Бірақ бұл тек біржақты пікір. Психологтар депрессиялық кезеңде жүрген адамның кез келген тапсырманы орындай алмайтынын айтады. Өйткені дертке тап болған жан жауапкершіліктен гөрі өз проблемаларына көбірек мән береді. Сондықтан жұмысты да, басқасын да кейінге ысырады.

    Әрине, пайым да, болжам да көп. Психологтар дерттен айығу үшін адам ең алдымен ішкі жан дүниесінің мәнін ашу керек дейді. Яки кез келген адам өз-өзімен тілдесіп, сұраққа жауап іздеуі тиіс. Күйзелістік күйге түскен адам тек өзіне ғана емес, қоршаған ортаға да кері әсер етеді, мұндай адамдар қоғамнан алшақтанып, алдамшы ғұмыр кешеді деген пайымды да алға тартып отыр.        Қалай десек те, күйзеліс - дерт. Бірақ оны емдеудің сан түрлі әдіс-тәсілі бар. Дамыған елдерде әрбір адам алты ай сайын психологпен кеңеседі екен. Біздің қоғамда психологтың көмегіне жүгініп, кеңес сұраған адам рухани әлсіз немесе есуас, нақұрыс адам саналады. Әйтсе де шым-шытырық оқиғаға толы бүгінгі жаһандық қоғамда психолог маманның ақыл-кеңесі әрбір адамға қажет сияқты. Ішке енген «қара төбетпен» күресу заманауи адам үшін маңызды-ақ. Әйтпесе, жауапсыз махаббаттың ащы запыранын тартқан жастар да, ҰБТ-ны тапсыра алмай сан соғып қалған жасөспірімдер де, күнделікті күнкөріс көзінен айырылып, өмірінің мәнін жоғалтып, араққа салынған ерлер де намыстан қорланып, ақыр аяғында тәнін саудаға салған бойжеткен де, бір балаға зәру боп, Алладан ұрпақ тілеген ана да, баспанасыз далада қалған тұтас жанұя да күйзелісті жағдайды бастан кешіріп, күйзеліс атты әбжыланның аузына ілігуде... Бір қарағанда мұның барлығы өмірдің елеуге тұрмайтын сәті сияқты, бірақ зардабы мен салдары тым ауыр-ақ...