Ислам дініндегі көркем мінез-құлықтарға ие болу үшін ең алдымен нәпсіні тәрбиелеп, жүректі пәктеу қажет. Осы тәрбиелеу мен пәктеу – адамзат атаулының бақытты немесе бақытсыз болуын белгілеп беретін ең негізгі жайттар болып саналады. Нәпсіні тәрбиелеп, жүректі пәктеу үшін алдымен иләһи бұйырықтарға  мән  беріп,  арсыз  құмарлықтар  мен  ұсқынсыз  іс-әрекеттерден бойды  алшақ  ұстауымыз  керек.  Мұсылман  адам  өзінің  кемшілік, әлсіздік, түкке  тұрғысыз  әрі  надан  (білімсіз)  екендігін  мойындап, Раббысын бүкіл ұлылық, құдірет әрі кемелдік сипаттары арқылы тани білуі, сондай-ақ өмірін осы танығаны бойынша ретке келтіруі тиіс. Егер осылай істей алса, Құран Кәрімнің тілімен айтқанда: «Үнемі жамандықты бұйыратын нәпсі» өзінің жағымсыз сипаттарынан құтылып, пайдалы халге келеді.

Нәпсіні  тәрбиелеуге  ұмтылу  және  де  осы  жолда  еңбек  ету  (яғни, сәйрі  сүлүкке  кіру) маңыздылығы  мен  қиындығына  байланысты  «ең үлкен жиһад» деп аталған. Расында да, бұл анықтаманы Пайғамбарымыз (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  өте  ауыр  кешкен Тәбүк  шайқасынан қайтарда  айтқан  болатын.  Осы  сапарда  ардақты  сахабалар  мың шақырымдай  жерге  барып  қайтқан.  Сапар  кезінде  сахабалар  аштық, сусыздық сынды көптеген қиыншылықтарға тап болды. Шаштары мен сақалдары  бір-біріне  қосылып,  одан  қалса  терілері  сүйектеріне  жабысып  қалды.  Сонда  олар  (сахабалар)  осындай  ауыр  жағдайда  тұрса  да Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм):

«Қазір кіші жиһадтан үлкен жиһадқа, нәпсілік қалаулармен соғысуға қайтып жатырмыз!» - деді. (Суюти, Жамиғус Сағир ІІ, 73).

Сонымен қатар, Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзге хадистерінде былай деген:

«(Шын мәніндегі) Мұжаһид – нәпсіне қарсы жиһад жасайтын адам».  (Тирмизи, Фәдайлул-Жиһад 2/1621; Ахмед Vі, 20).

«Ақылды адам нәпсіне ие болып, оны есепке тартып, өлімнен кейінгі өмір  үшін  әрекет  жасайтын  адам.  Ал  ақымақ  адам  болса,  нәпсілік қалауларға еріп жүрумен бірге, Аллаһтан (жақсылық) дәметуші адам». (Тирмизи, қиямет, 25/2459; ибн Мәжә, Зүһд, 31).

«Үмбетім жайында ең қатты қорқатын нәрсем – нәпсілік қалауларға еріп кетулері» (Суюти і, 12).

Осы  тұрғыдан  алғанда,  Расулуллаһтың  (саллаллаһу  аләйһи  уә сәлләм)  нәбәуи  (пайғамбарлық)  тәрбиесі  - нәпсімен жасалған аяусыз шайқастың арқасында қалыптасқан. Осы пайғамбарлық тәрбиені көрген сахабалар нәпсіні тізгіндеп, жүректерін пәктеу арқылы шикілік сипаттардан айығып, пісіп-жетілген кәміл тұлғалар болған әрі бүкіл адамзат атаулыға  үлгі  болатындай  халге  жеткен.  Сонымен  қатар,  Әлемдердің мырзасының  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  құзырында  хамд,  шүкір, зікір халдерін үйренген. Мырзамызға жақындығының арқасында кенелген  терең  хадис  біліміне  қарамастан,  риуаят  етудегі  мұқияттылығы сонша бар-жоғы 848 хадис риуаят еткен ибн Масғуд (радиаллаһу анһу) Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) рухани тәрбиесінің қаншалықты пайдалы болғанын былайша тілге тиек етеді:

«Біз Расулуллаһтан соншалықты әсерленетін едік, тіпті жеп жатқан тамағымыздың  зікір  айтып  жатқанын  еститінбіз».  (Бұхари, Мәнақиб, 25).

Кезінде қарапайым бір «түйе бағушы түйекеш» болған ибн Масғуд (радиаллаһу анһу) һидаятқа келіп, Расулуллаһтың (саллаллаһу аләйһи уә  сәлләм)  рухани  тәрбиесін  алған  соң  жан-дүниесі  бейнебір  тұнық теңізге айналды. Нәзік болды, тереңдей түсіп, жүрегі де Аллаһты танитын ерекше жағдайға кенелді. Біз білетін атақты Куфа мектебі де осы танымал сахабаның туындысы. Дүниежүзіндегі ең мәшһүр құқықшылардың бірі имам Ағзам Әбу Ханифа да осы мектепте тәлім алған. Әбу Ханифаның құқықты  жақсы  меңгергендігі  соншалықты,  тіпті  дүниенің  ең  мықты құқықтанушылары болып саналатын Солон мен Хаммураби секілділер оған тек шәкірт қана бола алады. Әбу Ханифа негізін қалаған Ханафи мазхабы қаншама жыл жалғасатын болса, ибн Масғуд та осыдан садақа жария (үздіксіз барып тұратын садақа) есебінде сауапқа кенеліп тұрады. Міне,  осы  және  өзге  де  сахабалар  денелері  топырақ  болып  кеткеннен кейін  де  ұмытылмайтын  тұлғалар.  Олар  Мұхаммеди  үмбеттің  жан жүректерінде қияметке дейін өмір сүре бермек...

Демек,  исламдық  жетілудегі  өте  маңызды  жайт  болып  саналатын нәпсіні тәрбиелеп, жүректі пәктеу әрекеті – алдымен күпірлік, надандық, жаман  сезімдер,  қате  сенімдер  және  де  жағымсыз  мінез-құлықтардан арылу деген сөз. Былайша айтқанда, ислам дініне қайшы келетін кез келген сенімдік, ахлақтық  немесе  күнделікті  қарым-қатынастық  қателіктерден  аулақ болу арқылы нәпсіні тізгіндеп, жүректі пәктеген жөн. Жүректі пәктеп, жамандықтардан қорғаған соң иман, ілім, таным, хикмет, жақсы сезімдер, көркем  мінез-құлықтар  секілді  тақуалық  сипаттар  арқылы  тәрбиелеу, яғни  осылайша  безендіріп,  нықтай түсу  де  тақырыбымыз  тұрғысынан маңызды.

Адам баласы бұл дүниеге құлдық сынағы үшін келгендіктен, өлгенге дейін нәпсімен күресуге мәжбүр. Ол Аллаһтың нағыз досына айналған күннің  өзінде  дүние,  нәпсі  және  де  шайтан  үшеуі  үнемі  оны  азғырып, тұзақтарымен  алдынан  шығатын  болады.  Расында  да,  құлшылықтың негізгі  құндылығы  осы  қауіп-қатерлерді  жойып,  бұл  өткінші  дүниенің тартымды  тұзақтарынан  аман-есен  өтіп,  тақуалыққа  берілу,  әрі  соның арқасында Хаққа қарай ұмтылу арта түспек.

Хазірет  Мәулана  адамзаттың  ішіндегі  жағдайды  былайша түсіндіреді:

«Кімде нәпсі бар болса, ол Мұса аләйһис-сәләм сияқты. Ал, денесі оның Перғауыны  іспеттес.  Нәпсісі  болған  адам  өзінің  ішіндегі  нәпсіні  ұмыт қалдырып, дұшпан қайда деп сырттан іздеп жүреді».

«Ей, Хақ жолаушысы! Ақиқатты үйренгің келсе, Мұса да, Перғауын да өлмеген. Олар бүгінде сенің ішіңде өмір сүруде. Олар сенің табиғатыңа (жан-тәніңе)  жасырынып  алған.  Сенің  көңіліңде  соғыстарын жалғастыруда. Сондықтан да, өзара дұшпан болған сол екеуін өз бойыңнан іздеу керексің!»

Хазірет Мәулана тағы да былай дейді:

«Денеңді көп бағып қаға берме. Өйткені  денең  ақыр-соңында топыраққа  кетеді.  Сондықтан  да  ішкі  жан-дүниеңді  бағып  қағуға  мән бер. Себебі, биікке көтеріліп, абыройға ие болатыны – сол».

«Денеңе майлы, дәмді нәрселерді аз жегіз. Өйткені оған аса мән беріп, қатты бағатын жандар нәпсілік қалауларына беріліп, ақыр-аяғында қор болады».

«Рухыңа  (яғни,  жаныңа)  рухани  азықтар  бер.  Расында  да,  жаныңа кәміл түсінік, нәзік ұғым және де рухани азықтар беретін болсаң, баратын жеріне күшті әрі қуатты болып барады».  

Негізінде  нәпсі  - жақсылап  тәрбиеленетін  болса  адам  баласын  ең жоғарғы  деңгейге шығаратын,  ал  тәрбиеленбейтін  болса,  құрдымға түсіретін  ерекше  күш.  Басқа  сөзбен  айтқанда,  тура  екі  қырлы  пышақ секілді.

Бақылауға алынбай, рухани тұрғыдан жетілмеген нәпсі ақиқаттарды ғапылдықпен жасыратын аянышты перде секілді. Бірақ та, адам баласы нәпсі  атты  кедергіні  жеңіп  өтіп,  жаман  ахлақтан  құтылса,  сондай-ақ нәпсісін тізгіндеп, жүрегін пәктейтін болса, Хақ пен ізгілікке ұмтылуда «нәпсісіз  етіп  жаратылған»  періштелердің  деңгейінен  де  асып  түсуі мүмкін.  Өйткені,  әрбір  нәтиженің  бағасы  –  көздеген  мақсатқа  жету жолындағы кедергілерді жоюмен өлшенеді. Былайша айтқанда, адамзаттың табиғатында болған жамандық жасау (яғни,  фүжур)  бейімін  тәрбиелеп,  тақуа  тұқымдарын  егу  үшін  нәпсі тәрбиесі мен жүректі пәктеу қажет. Ол үшін әрбір адам баласы шамасы келгенше Хақ Тағаланы танып, осы танымын өміріне енгізу арқылы ізгі амалдар жасаумен Аллаһ Тағаланы пәктеуге әрі дәріптеумен айналысуы тиіс.

Негізінде  «құлшылық»  дегеніміз  де  –  осы.  Ал,  осы  құлшылықтың діттелген мақсатына жетуі – адамдағы нәпсі тосқауылынан өтіп, жоғары деңгейлерге  қол  жеткізу  деген  мағынаға  саятын  «нәпсі  тәрбиесі  мен жүректі пәктеуге» тікелей байланысты.

 Нәпсіні тәрбиелеу Аллаһ Тағала бірнеше рет серт етіп, аса мән берген маңызды  жайт  болып  саналады.  Бұл  жайында  құран  Кәрімнің  Шәмс сүресінде былай делінген:

«Ұлы  құрметіме  серт,  Күнге  және  оның  сәске  уақтысындағы сәулесіне серт, Күннің артынан ерген кездегі Айға серт, оны ашыққа шығарған  кездегі  күндізге  серт,  оны  жасырған  кездегі  түнге  серт, Аспанға және оны тұрғызғанға серт, Жерге және оны жайып төсегенге серт, нәпсіге және оған көптеген қабілеттер (мен ерекшеліктер) беріп, (сол  нәпсіге)  жамандықтар  мен  жақсылықтарды  (яғни,  фүжур  мен тақуалықты да) ұялатқанға СЕРТ БОЛСЫН! Нәпсіні жамандықтардан арылтқан (заттық және рухани кірлерден тазартқан)  адам  –  нағыз  құтылуға  кенелді!  Ал,  оны  жамандықтарға көміп  тастаған  адам  –  әлбетте  зиянға  ұшырады!»  (Шәмс  сүресі,  1-10 аяттар).

Аллаһ  Тағаланың  ант  етуі,  осы  ант  етілген  нәрселердің  құнды  әрі құрметті екендігін білдірумен қатар, негізінде сол анттардан кейін айтылып жатқан нәрсенің неғұрлым маңызды екенін білдіреді. Жоғарыдағы аятта да дәл солай. Бірақ та, осы жерде ескере кететін бір жайт бар:

Аллаһ Тағала жоғарыдағы аятта бір-бірінің артынша тура 11 рет серт беруде, ал мұнымен де шектелмей, артынша мағынаны қуаттау үшін араб тіліндегі «қад» (еш күмәнсіз) деген жалғауды да келтіруде. Осыншама сенімді түрде айтылған серттерден кейін барып:

«Нәпсіні тазалаған (яғни, тәрбиелеген) адам құтылуға қол жеткізді! Керісінше, оны күнәға және жамандықтармен ластаған пенде – міндетті түрде қор болды, зиянға ұшырады» деген мағынада сөз айтылды.

Тағы  да  бір  назар  аударатын  ақиқат:  Құран  Кәрімде  Аллаһ  Тағала нәпсіні  тәрбиелеуден  басқа  ешқандай  тақырып  жайында  11  рет  ант етпеген. Бұл да адам баласының нағыз құтылуға жетуі жағынан нәпсі тәрбиесінің қаншалықты маңызды екендігін айғақтауға жеткілікті.

Тасаууфта  тәзкия  (арылту)  –  нәпсінің  қалауларын  азайтып,  оның денеге деген билігін жою, әрі осылайша рухтың үстемдігін ортаға қою болып  табылады.  Бұл  тек  қана  нәпсіге  қарсы  күш-жігерді  күшейтетін риязат жолымен, яғни ішіп-жеу, ұйықтау және де сөйлеу кезінде мұқият болу арқылы жүзеге асады. Осыдан болар, тасаууфта нәпсіні тізгіндеудің әдісі – аз жеу, аз ұйықтау және аз сөйлеу деп айтылады. Себебі, осы аталғандар – риязат арқылы нәпсіге ие болудың алғашқы қадамдары.  Дегенмен,  әрбір  істе  болғаны  сияқты  бұл  істерде  де  орта жолды таңдаған жөн. Өйткені, дене де Аллаһтың біз адамзатқа берген аманаты.

Сонымен қатар, нәпсі дегеніміз күрескен кезде өлмейді, тек бақылауға алынады. Біздің мақсатымыз да нәпсіні жою емес, оны шектен шығудан қорғап,  арман  мен  қалауларын  Аллаһ  Тағала  разы  болатын  істерге бағыттау әрі тәрбиелеу.  

Нәпсіні тізгіндеумен қатар тағы да бір маңызды міндетіміз – жүректі мөлдір, тұнық халге әкелу. Жүрек жаратылысы жағынан – осы дүниедегі «Аллаһ  Тағала  назар  аударатын  мекен»  болып  саналмақ.  Басқаша айтқанда, жүрегіміз Аллаһ Тағаланың назары түсетін абыройлы мәртебеге ие. Сарайдың тағында патшадан басқа ешкімнің отыруы мүмкін еместігі сияқты, дене атты мемлекеттің сарайы болған жүректің де Аллаһтан өзге нәрселерден, яғни нәпсілік қалаулардан, жаман сезімдерден және бүткіл бос нәрселерден арылып, тазалануы тиіс. Олай болмаған жағдайда жүрек Аллаһтан келетін игіліктер мен шабыттарға жабылып, қабылдай алмайтын  халге  түседі.

 Дегенмен,  осы  айтылғандар  Аллаһтан  басқа  ешкімді немесе ешнәрсені жақсы көруге болмайды деген сөз емес. иә расында да,  нәпсілерін  тәрбиелеп,  жүректерін  пәктеген,  әрі  жүрегі  жай  тауып белгілі деңгейге қол жеткізген ерекше жандар Аллаһтан басқа ешнәрсені жақсы көрмейтін халге жетеді. Дегенмен, қарапайым адамдар мал-мүлік, бала-шаға сияқты жаратылыстарға деген сүйіспеншілігінен бір дегенде арыла  алмайды.  Негізінде  аталған  сүйіспеншілік  түрлері  белгілі  бір дәрежеге жеткенше орын алады. Жүректі  пәктеудің  маңызын  ұғыну  үшін  жүректің  заттық  және рухани  өмірдегі  орнына  қараудың  өзі  жетіп  жатыр.  Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жүректің өмірлік мән-мағынасын өзінің мына бір хадисімен керемет баяндаған:

«...Адамзат  денесінде  бір  ет  бөлігі  бар.  Ол  дұрыс  әрі  жақсы  болса, бүткіл дене жақсы болады. Ол жаман болса, бүткіл дене жаман болады. Мұқият болыңдар, ол – жүрек». (Бұхари, иман, 39).

Хазірет  Мәулана  (құддисә  сирруһ)  қандай  да  бір  қапшықтың астындағы  тесікті  бітеп  жаппай  тұрып,  ішін  толтыруға  тырысуды  бос әурегершілік  екенін  айтқан.  Дәл  сол  сияқты,  амал  жасаған  кезде  де алдымен жүректі пәктеп барып, содан кейін ғана жасалған амалдардың бақытқа жеткізетінін білгеніміз жөн. Бұған қоса, амалдар ниеттерге байланысты. Ниет – жүрек амалдарының бірі. Сондықтан да ниетті түзеп, ықыласпен безендіру керек. Аталмыш дәрежеге жету үшін жүректі шынайы түрде пәктеу қажет. Хақ достарының жүректі тәрбиелеуден көздейтін мақсаттары – жүректі үнемі  Аллаһпен  бірге  болу  сезіміне  (яғни,  ихсан  деңгейіне)  жеткізу, әрі  осының  арқасында  жүректі  тірі  ұстауға  ұмтылу  болып  саналады. Жүректің  осындай  жағдайға  келуі  үшін  «масиуа»-дан,  яғни  Аллаһтан өзге бүткіл нәрселерден арылуы тиіс. Мұндай  жүрек  –  нәзік  әрі  терең  ақиқаттарды  да  сезінетін  болады. Жүрек  қаттылықтан  (яғни,  қарапайым  ет  бөлігі  болудан)  құтылып, неғұрлым  жұмсарған  сайын  Аллаһтың  есімдері  мен  құпия-сырлары көрініс табатын ерекше мүшеге айналады. Нәтижеде, Аллаһ Тағаланың жүрек  арқылы  танылуы  деген  мағынаны  білдіретін  «Мағрифатуллаһ» пайда болады. Бұл – ілімнің таным халіне келуі деген сөз. Аллаһтың құзырына тек шынайы (сәлим) жүрекпен, яғни кірлерден тазаланып, пәктеліп, бүкіл рухани дерттерден арылып, іші иләһи махаббатпен  толтырылған  көңілмен  келгендер  ғана  табысқа  (құтылуға)  қол жеткізеді. Осы шындықты Аллаһ Тағала былайша баяндаған:

«Ол  күні  мал-мүлік  те  бала-шаға  да  пайда  бермейді! Тек қана, Аллаһқа пәк (шынайы) жүрекпен келгендер басқа» (Шуара сүресі, 88-89 яттар).

Нәпсіні жамандықтардан арылтып, жүректі пәктеу арқылы кіршіксіз жүрек пен пайдалы (мұтмаин) нәпсіге ие болу үшін мән беруіміз қажет бірнеше шарттар бар. Олардың негізгілері мыналар:

• халал тамақтану
• Истиғфар (кешірім сұрау) мен дұға
• Құран оқып, оның үкімдерімен амал жасау
• Құлшылықтарды ықыласты түрде орындау
• Инфақ (яғни, қайыр-садақа жасау)
• Түндерді құлшылықпен өткізу
• Аллаһты зікір етіп, үнемі өз-өзін есепке тарту
• Пайғамбарымызды  (саллаллаһу  аләйһи  уә  сәлләм)  жақсы көру әрі көп-көп салауат айту
• Өлімді еске алу
• Ізгі де салихалы жандармен бірге болу
• Көркем мінез-құлыққа ие болу т.б.

Осы  шарттарды  мұқияттылықпен  орындап,  шын  ықыласпен жүзеге  асырудың арқасында  қол  жеткізілетін «қалбун сәлим» яғни, шынайы  жүрек  бос  нәрселерден  арылып,  мөп-мөлдір  айна  секілді Аллаһтың  әдемі  сипаттарын  көрсететін  болады.  Хақ  Тағала  қандай  да пендесінің жүрегінде Өзінің көркем сипаттарының көрінісіне (яғни, Өз сипаттарының орныққанына) куә болса, ол пендесін жақсы көріп, одан разы болады. Расында,  Раббымыз  –  бүткіл  нәрселердің  жаратушысы  әрі  иесі. Сол себепті, Ол ешнәрсеге мұқтаж емес. Оның құзырына қаншалықты құнды сыйлық алып барсақ та, сыйлығымыз Оның Өзінің қазынасынан алынған болады! Ол – хусну мұтлақ, яғни барлық жақсылықтар мен сұлулықтардың негізі.  Сондықтан  да,  бүкіл  жаратылыстардың  ішіндегі  ең  сұлу  әрі  ең бағалы  нәрсе  –  Ұлы  Аллаһ  Тағаланың  көркем  есімдеріне  айна  бола алатындай мөлдір де тұнық «жүрек» екені даусыз. Демек, Раббымызға беруге ең лайықты сыйлық – Аллаһ Тағала бізден қалаған «шынайы таза жүрек».

«Өркениет шыңындағы жауһарлар» атты кітаптан.
Авторы: Осман Нұри Топпаш.
«Хикмет» баспа үйі. 2010 ж.