Біздің қазақшаға «Пікірлеу» немесе «Ой жүгірту» деп аударып отырған «тәфәккур» ғибадаты – ең ұлы құлшылықтардың бірі. Бірақ көбіміз дүние қамымен немесе күнә мен харам істерге алданып, одан мақұрым қалып жүрген жайымыз бар. Күнә мен харам істер - олар жүректерді қатайтып, Алланы еске алудан ұзақтатады. Соның салдарынан адамдар құлшылық пен ғибадатқа, парыздар мен міндеттерге немқұрайлы, салғырт қарайды.

Жиі пікірлейтіндер құлшылықтарын орындауға асығады, харамнан алыс жүруге тырысады және Құдай Тағаланы жүректерінде және саналарында үнемі сақтап жүреді. Алла Тағала қасиетті Құранда: «Олар сондай, тұрып та, отырып та, бір жандарыңмен жатқанда да Алланы еске алады әрі көктер мен жердің жаратылысы жайында ой жүгіртіп былай деді: «Раббымыз! Мұның бәрін босқа жаратпадың. Сен пәксің! Бізді тозақ отынан сақтай гөр!». (Құран, «Әли Имран» сүресі, 191 аят). Ал екі дүниенің сардары Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) : «Бір сағат ой жүгірту бір жылдық ғибадаттан артық»деген.

Құран Кәрім Аллаға серік қосушы «мүшриктерді» сипаттай келе, олардың аспан мен жердегі қызықтарға ой жүгіртпей мән бермей өтіп жатқанын айтқан, егер көктегі кереметті зерделеп, саналарынан өткізіп отырса, мұншалықты кереметті жаратушы шебер екендіктерін түсініп, жүректеріне иманның нәрі тамар еді, «алайда олар тәфәккур етпейді»:

«Қаншама көктер мен жердің белгісінен олар теріс айналып, (құр) өтіп жүр. Олардың көбі Аллаға иман келтірсе де, (онымен бірге) серік қосушы»
(Құран Кәрім, «Юсуф» сүресі, 105–106-аяттар).

Не нәрселер жайында пікірлемек керек?

Бұндай сұраққа ескілікті ғұламалардан Әбу Ләйс Әс-Самарқанди (р.а.) бес нәрсе төңірегінде ой жүгіртіп, тәфәккур жасамақ ләзім, одан өзге нәрселерде пікірлеу «шайтанның азғыруына жол ашады» дейді. Әбу Ләйс Әс-Самарқанди білдірген бес жәйт келесідегідей:
Егер адам ой жүгіртудің артықшылығына жетуді қаласа, онда бес нәрсе жайлы пікір жүгіртсін. Олар: 

Біріншісі – ғаламаттар мен белгілер жайлы пікірлеу.

Бұл дегеніміз – Алла Тағаланың құдіретіне назар салу дегенді білдіреді. Оның жаратқан аспандар мен жерге, күннің шығыстан шығып, батыстан батуына, түн мен күннің алмасуына, сондай-ақ адамның өз жаратылысына. Жаратушымыздың тілімен айтқанда: «Жер жүзінде анық сенушілер үшін белгілер бар. Сондай-ақ сендердің өздеріңде де (белгілер бар). Сонда көрмейсіңдер ме?!»
(«Зарият» сүресі, 20–21 аят).

Пенде ғаламдағы ғаламаттар мен белгілер жайында пікірлесе, оның яқины (иманы) артады, танымы күшейеді.

Екіншісі – нығметтері туралы пікірлеу.

Алланың нығметтері жайында ой жүгірту деген – Алланың берген нығметтеріне назар салу деген сөз. Алла Тағала Құранда: «Сен екеуің Алланың қай нығметін өтіріксінесіңдер?!» деп сұрайды «Рахман» сүресінде. (Осы аяттың арабшасында «Әлә» және «нығмет» сөздері қолданған. Нығмет сөзі түсінікті. Ал Әлә сөзі нені білдіреді? Екеуі бір біріне жақын ұғымды білдіретін бұл екі сөздің түпкі мағыналарында нәзік айырмашылықтар бар дейді данышпандар).

Кейбір данышпандардан (аяттағы) «әл-Әләә» мен «ан-нағма» (нығметтің көпше түрі арабша) сөздерінің айырмасы жайында сұрағанда, олар былай деген: «Көзге көрінген нәрсе – ал-әләә, жасырын нәрсе – ан-нағма (нығмет). Мысалы: қолдың өзі – ал-әләә, қолдың күші – ан-нағма. Беттің өзі – ал-әләә, беттегі сұлулық – ан-нағма. Ауыздың өзі – ал-әләә, тамақтың дәмі – ан-нағма. Аяқтың өзі – ал-әләә, жүру қабілеті – ан-нағма. Егер бір құлдың екі аяғы болса да, бірақ жүруге күші болмаса, онда ол ал-әләә-ға ие болғанымен, оған ан-нағма берілмеген.
Сол сияқты тамырлар мен сүйектердің өзі – ал-әләә, ал олардың саулығы мен тыныштығы – ан-нағма» дейді олар.

Басқалары: «Ал-әләә – нығметтің берілуі, ал ан-нағма болса – бәленің жырақ кетуі» деп түсінік береді.
Тағы бір пікір бойынша аталмыш Рахман сүресіндегі аяттағы: «Ал-әләә мен ан-нағма терминдері – синоним сөздер, бір нәрсені білдіреді».

Алла Тағала айтқан: 

«Алланың нығметін санасаңдар, санап бітіре алмайсыңдар» деген. (ән-Нахл, 18). Пенде

Алланың беріп жатқан нығметтері мен игіліктері жайлы ойлаған сайын, Аллаға деген махаббаты артады.

Үшіншісі – Алланың (берген не беретін) сауаптары туралы пікірлеу.

Ал сауап туралы ойлану – Алланың достары үшін жәннатта әзірлеген сыйлары жайлы пікірлеу.

Сауап жайында ой жүгірту адамның оған деген ынтасын арттырады, сауап іздеу ісінде жігерін күшейтеді және Раббысына құлшылыққа деген ықылас туады.

Төртіншісі – Алланың жазасы туралы пікірлеу.

Алланың жазасы жайында бір пас ойлану, бұл – Алланың дұшпандарына тозақта әзірлеген қорлығы, азабы мен жазасы жайлы пікірлеуді білдіреді. Бұл ой оған Құдайдан қорқу сезімін тудырады, күнәдан тыйылуға күш береді.

Бесіншісі – Алланың оған жасап жатқан жақсылығы жайында, ал өзінің Аллаға шүкірсіздігі (нанкөрлігі) жайында пікірлеу.

Алланың игілігі жайлы ойлану – мысалы, күнәларын жасыруы, жасаған күнәсі үшін пендені азаптамауы, тәубеге шақырғандығы.
Ал пенденің қиянаты – өзінің нәпсісінің қыңырлығына қарап, қалайша Алланы ұмытқанына және Оның бұйрықтарын елемей, күнәға барып қойып жатқандығы жайлы назар салу.

Мұндай ой жүгірту ұят пен ыңғайсыздық сезімін арттырады.

Егер адам осы бес нәрсені ойласа, ол нағыз ой жүгіртушілердің қатарына жатады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) айтпақшы: «Бір сағат ой жүгірту бір жылдық ғибадаттан артық».

Ал осы бес нәрседен басқасын көп пікірлеу – шайтанның уәсуәсі (азғыруы) болып табылады дейді абыз Әбу Ләйс Самарқанди.

Не нәрселер жайында көп пікірлемеген абзал?

Кейбір данышпандар мынадай дүниелер жайында көп ойланудың зиянын айтқан:

«Үш нәрсе жайлы ойланба:

• Кедейлік жайлы ойланба – бұл сенің уайымыңды, мұңыңды арттырады, ашкөздігіңді көбейтеді.
• Саған зұлымдық жасаған адамның әділетсіздігі туралы ойланба – бұл жүрегіңді қатайтып, кекшілдігіңді арттырады, ызаңды ұзаққа сақтайсың.
• Ұзақ өмір сүруді ойланба – дүние жинақтауға құмартып, өмірді босқа өткізесің, істеріңді кейінге қалдырасың.

Тағы былай делінген:

Тақуалықтың түп негізі – адамның өз жүрегін өзіне қатысы жоқ нәрселер жайында ойлабауын қадағалауында.Яғни жүрегіңді тек өзіңе қатысты, маңызды нәрселерге ойлануға үйрету керек. Жүрегі (не миы) өзіңе қатысы жоқ нәрселерге кеткен сайын, оны қайтадан маңызды нәрселерге бағыттап отыру керек. Қасиетті күрестің ең үлкені осы. Мұны жасау – ең қиын, ең артық, әрі ең көп еңбек талап ететін күрес. Егер мұсылман намаздан тыс уақыттарда осыны істемесе (жүрегін қадағаламаса), намаз кезінде де жүрегін солай ұстауы қиынға соғады дейді Әбу Ләйс әс-Самарқанди1.

Ендеше, тәфәккур – ең ұлы құлшылықтардың бірі екен. Бұл – тек жүректі жұмсарту мен Аллаға деген махаббатты арттырудың құралы ғана емес, сонымен бірге адамның өз жүрегін қадағалауы, күнәдан бойын аулақ ұстауы мен үнемі ойға беріліп, иман мен сауапты арттыруға бағытталуы, сондай-ақ, ішкі жан дүниесін үнемі «хушуъ» халінде ұстау болып есептеледі. Ой жүгірту арқылы адам Алланың жаратылысына, берген нығметіне, сауаптарына назар аударады, Алланың азабы мен өзінің шүкірсіздігі жайында ойлану арқылы қорқыныш пен Алладан ұялу сезімін дамытады, күнәдан тыйылуға күш береді. Сол себепті тәфәккур – намаз бен басқа құлшылықтардан кем емес, кейде нәпіл намаздардан да артық екен. Ол - жүректі тәрбиелейтін, иманды нығайтатын ерекше ғибадат түрі болып саналады. Ендеше, қолымыз қалт еткенде телефон шұқылағаннан гөрі, сол бір оңтайлы сәтті «тәфәккурге» арнасақ екі дүниеде де пайдасы болмақ.

Әлхәмдулилләһи Раббиль аләмин!

(1) Әбу Ләйс әс-Самарқанди: "Тәнбиһуль Ғофилин". Тәфәккур.