Соңғы жылдары Қазақстанның ғылыми ортасында да, қарапайым халықтың арасында да әр алуан пікір қайшылықтарына, тіпті кейде ғылыми дау-дамайға да негіз болып жүрген діни ұғымдардың бірі – сопылық. Бұл кейде «сопылық жолы» немесе «сопылық ілімі» деп аталады. Тек Қазақстанда емес, дүние жүзінде де сопылық ілімі тұрғысында бір-бірінен алшақ немесе мүлдем керағар пікірлер ғасырлар бойы жалғасып келеді. Сондықтан болса керек, әлемнің, әсіресе, тарихи жолы Ислам дінімен тамырласып жатқан елдерде сопылық ілімі ғылыми айналымға ертерек түскен. Бұл тақырып – Исламның ғылыми әлемінде өте маңызды, өзекті, ауқымды сала. Бұл салада докторлық, кандидаттық, магистрлік диссертациялар, монографиялар жазылған. Ал, қазақ ғылымында сопылық деген не, оған мұсылман ғалымдары қандай анықтама берген, оның діни-идеялық түбірлері қайсы деген секілді сұрақтар әлі де өз деңгейінде арнайы ғылыми нысанға айналмай жүргені анық.
Исламдағы сопылық ілімінің мән-маңызы мен оның әу бастағы негіздері жайлы сөз қозғаймыз. Сопылықтың ерекшелігі сол – оны бір ауыз сөзбен түсіндіріп беру мүмкін емес. Сондықтан мұсылман ғалымдары оған түрлі қырынан келіп түсініктеме беруге тырысқан. Мысалы, Зәкәрия әл-Ансари (һ.929 жылы қайтыс болған): «Сопылық мәңгілік бақытқа жету мақсатында нәпсіні тәрбиелеудің жай-жапсарын үйрететін, мінез-құлықты көркейтетін, кісінің ішкі жан дүние мен сыртқы жаратылысты қатар меңгертетін ілім» деп анықтама берген [1]. Имам әл-Жүнәйд (һ.297 жылы қайтыс болған): «Сопылық деп күллі жақсы мінездерді пайдаланып, барлық нашар мінездерді тәрк етуді айтамыз» деп анықтама берген [2]. Ахмад ибн Ажиба былай деген: «Сопылық мүліктердің жалғыз иесінің құзырына апаратын жолдарды үйрететін, ішкі жан дүниені кесірлі мінездерден тазартатын және оны әр алуан асыл құндылықтармен безендіретін ілім. Оның бастауы – ілім, ортасы – әрекет, соңы – Алланың сыйы» 3]. Осы секілді анықтама, түсініктемелердің саны өте көп. Олардың арасында біріне бірі ұқсастары да, бір-бірін толықтыратындары да кездеседі.
Жинақтай келгенде, Исламдағы сопылық – мұсылманның Жаратқанға деген иманын амалмен күшейтетін, әрбір ісін Алланың өзін көріп тұрғанын сезіне отырып жасауға баулитын, жүрегіне Аллаға һәм Оның елшісіне деген ерекше махаббатты оятып, күллі адамзатқа, тіпті жалпы жаратылысқа деген мейірімі мен жанашырлығын тереңдететін тәрбие мектебі. Сопылық – адам рухын нәпсі үстемдігінен құтқарып, өзінің «мендігін» ұмыттырып, Жаратқанның қалауына толықтай бойұсынуға тәрбиелейтін үздіксіз күрес майданы. Сопылық жол – иман ақиқатына жетуді мақсат еткен ұзақ та қиын жолаушылық.
Сопылық – кісінің көкірек сарайын мансапқорлық пен атаққұлдық, дүниеқұмарлық пен рияшылдық, өзімшілдік пен тәкаппарлық, көрсеқызарлық пен қызғаныш секілді рухани дерттен емдеп, жүрегін Алладан басқа барлық нәрседен тазартып, шынайы ықыласқа жетелейтін, тұла бойын барша жаман қылықтардан арылтып, көркем қасиеттермен безендіретін тәрбие ошағы һәм рухани емхана.
Сопылық Алла елшісінің (С.А.У.) заманында ережелері мен тәсілдері бекітілген жеке ғылым ретінде қалыптаспаған болатын. Себебі, бұған қажеттілік жоқ еді. Алғашқы ғасырдың адамдары Алла елшісінің заманына жақын болғандықтан, табиғи түрде жүректерін тек Аллаға арнаған, құлшылығы көп, дүниенің сән-салтанатына алданбаған шынайы тақуа жандар болатын. Сондықтан оларға рухани мақамдарды бағындырған ұстаз-шейхтың, арнайы жүйеленген тәрбие ережелерінің қажеті жоқ болды. Мәселен, қазақ тілі бойына ана сүтімен сіңіп, ауыл ақсақалдарының мақал-мәтел аралас дана сөздерін естіп, бұрынғылардың жыр-дастандарын тыңдап өскен бала қазақ тілін арнайы оқымай-ақ, ешбір ереже-қағидасын үйренбей-ақ табиғи түрде жетік меңгерген шешен болып өсетінінде шүбә жоқ. Ал, ондай ортаны көрмеген баланың тілі шала болғандықтан, оған арнайы тілдің ереже-қағидасын үйретіп, оқыту қажет. Дәл осы секілді сахабалар мен табиғиндер, атбағут-табиғиндер тақуалыққа толы ортада, ғұмырлары ғибратпен гүлденген тұлғалардың қоғамында жүргендіктен, олар табиғи түрде тақуа болатын. Олар «сопы» деп аталмаса да іс-әрекет, қимылдарының бәрі сопылық мектебінің мақсатына сай болатын.
Жоғарыда білдірілгендей, сопылық – кісінің қандай жағдайда болмасын, қиыншылықта да, қуанышта да, молшылықта да, таршылықта да, мейлі басшы болсын, мейлі қосшы болсын, мейлі далада яки тасада болсын, Алламен бірге болуы, жүректен Алладан өзгені былай ысырып, шынайы ықыласқа жетуі болмақ. Адамның нәпсісін қытықтап алыстан өзіне тартып алатын жалған дүниенің жалт-жұлт еткен сән-салтанатына алданбай Хаққа қарай жүруі, құлшылықта тереңдеуі, қандай биік шыңдарды бағындырса да, өзінің әлжуаз да әлсіз құл екенін ұмытпай, қарапайымдылығынан айнымай ғұмыр кешуі –сопылықтың діттеген төл мақсаты.
Ендеше, алғашқы дәуір мұсылмандарының аты сопы болмаса да, заты сопылыққа сай еді. Олар діннің міндеттеген парыздарын орындаумен ғана шектелмей, Алла елшісінің көрсеткен күллі сүннет амалдарын, үйреткен барша мұстахаб әрекеттерін бүге-шігесіне дейін қалтқысыз атқаратын. Харамдарды былай қойғанда, күмәнді нәрселердің маңына да жоламайтын. Тіпті, бір ғана күмәнді нәрседен қашу үшін кейде рұқсат етілген дүниелерді де пида ететін. Олардың осындай тақуалықтарының нәтижесіне көкірек көздері ашылып, жүректерінен тілдеріне даналық нұры төгілетін. Алла елшісінің (С.А.У.) тікелей тәрбиесінің нәтижесінде сахабалар рухани жоғары дәрежеге жеткені соншалық, Абдуллаһ ибн Масғұд бұл жайлы былай дейді: «Біз тамағымыздан өткен астың «тәсбихын» (зікірін, Алланы пәктеуін) сезінетіндей жағдайға жеткен едік».
Осылайша, тілі басқа, ділі өзгеше, салт-санасы бөтен әртүрлі ұлттардың мұсылмандықты қабылдауының нәтижесінде ислам жағрафиясы кеңейе бастады. Уақыт өтіп, заман сырғыған сайын Алла елшісімен (С.А.У.) бірге болудан пайда болатын рухани күш біртіндеп әлсірей бастады. Нәтижесінде кейбір адамдардың жүрегінде дүниеге деген құлшыныс артып, Алла елшісінің заманындағыдай тақуалық әлсірей бастады. Міне, осы кезде жүрек іліміне ден қойған тақуа жандар «тасаууф» ғылымының негізін қалай бастады.
Бұл жайлы Ибн Халдун өзінің «мұқаддимасында» былай дейді: «Сопылық білімі кейін пайда болған шариғи ғылымдарға жатады. Алайда, сопылық жолының негізі мен мәйегі белді сахабалар мен табиғиндерде және олардың артынан келгендерде ақиқат пен һидаят жолы ретінде бар болатын. Бұл жолдың негізі – құлшылықта тереңдеу, тек Аллаға ғана берілу, дүниенің сән-салтанатынан бас тарту, көпшіліктің жүгіре ұмтылатын мал-мүлік пен мансапқа, рахат пен ләззатқа бату секілді нәрселерді жүрегімен тәрк ету, елден оңашаланып Аллаға құлшылық жасау. Бұлардың бәрі жалпы түрде сахабаларда, үмбеттің алғашқыларында бар болатын. Екінші және одан кейінгі ғасырларда адамдар дүниеге ұмтыла бастады. Міне, сол кезде құлшылыққа берілген жандар «сопы» деген атпен таныла бастады». Имам әл-Қушайри сопылықтың һижри жыл санауы бойынша екінші жүз жылдықтың алдында пайда бола бастағанын айтады: «Алла елшісі (с.а.у.) бақилық болғаннан кейін мұсылмандар «сахабалар» деген аттан өзге айдармен танылған жоқ еді. Өйткені, «сахаба» дегеннен артық дәреже де жоқ болатын. Кейіннен адамдар, мәртебелері де өзгере бастады. Сөйтіп, аса діндарларға «әз-зүһһад» (дүниені жүрегімен тәрк етуші), «әл-Ъүббад» (құлшылығы мол адамдар) делінетін болды. Одан кейін бидғаттар бой көтере бастады. Әр топ өздерін «зүһһад», «ъүббад» дейтінді шығарды. Сол кезде Аллаға шынайы беріліп, ғафылдықтың барлық жолдарынан өздерін сақтай білетін әһлү сүннетті ұстанатындардың озықтары «тасаууф» есімімен ерекшеленді. Һижри бірінші жүз жылдықтың соңында аталмыш ұлыларға «сопы» деген ныспы кең қолданыла бастады».
Бұдан түйгеніміз, ориенталистердің айтқанындай исламдағы сопылық ғылымы – Үнділерден немесе Гректерден яки Христиан монахтарынан, тіпті болмаса Буддадан дінімізге шатасып енген адастырушы жат дүние емес. Сопылықтың негіздері мен ережелері Алла елшісінің ғибратты ғұмыры мен тағылымға толы тұлғасынан, әз сахабалардың өнегеге толы өмірінен, исламның негізгі қағидаттарынан алынған дүние.
Кейінгі ғасырларда исламның иман, ислам, ихсан секілді негізгі тіректерінің бірі саналатын осы сопылық жайлы күдікті ойдың қалыптасып отырғаны жасырын емес. Әрине, мұның өзіндік себептері де жоқ емес. Ол, біріншіден, әлемде шынайы сопылық-тариқат өкілдерінің мейлінше азайып, жалған шәйхтардың, тұнығы лайланған сопы мектептерінің көбеюі болса, екіншіден, ғасырлар бойы силсилалы шежіремен сабақтасып келе жатқан көптеген (бәрі емес) сопылық мектептерінің жаһандану үрдісімен жаппай өзгеріп жатқан жаңа өмір талаптары мен ислам әлемінде болып жатқан саяси, әлеуметтік, экономикалық түрлі саладағы ауқымды өзгерістерге қажетті деңгейде ыңғайланып, бейімделе алмауы. Бұның бәрі сопылық мектептері мен өкілдерінен негізгі ұстындарын сақтаумен қатар жаңаша қадам, өзгеше ижтиһад, басқаша қайрат талап етуде еді. Қысқасы, «халықтың ішінде жүріп Хақпен бірге болу» тәсілдерінің жаңа жағдаяттарға қарай бейімделуі қажет еді. Алайда, бұл қажетті деңгейде, дұрыс бағытта қалыптасып үлгермеді. Заман көшінен қалып қойды.
Сопылық – исламның рухы. Мұны дінге қарсы пікір ұстанатындар да, әрине, жақсы біледі. Сондықтан олар қатардағы қарапайым жұртты сопылықтан бездіру үшін әдейілеп тариқат өкілдерінің еңбектеріне шариғатқа қайшы сөйлемдерді енгізіп, тіпті танымал шейхтардың атынан кітаптар жазып немесе жалған сопылық мектептерін қолдан құрастыру арқылы яки қайсібір ағымдарды сопылыққа қарсы қою жолымен де алты айлалы жоспарларын жүзеге асыруға тырысып бағуда.
Бұлардың ішінде сопылыққа жасалған ең үлкен соққы – жалған сопылардың жасаған бүлігі. Олардың шариғатқа қайшы, сопылық негіздерімен үш қайнаса қосылмайтын әрекеттері көптеген адамдардың сопылық жайлы теріс пікірге баруына себеп болып отыр.
Ақиқатына келгенде, сопылық – исламның негізгі үш ұстұнының бірі. Жебірейіл хадисі деген атпен белгілі мына мәшһүр хадисте діннің үш негізі анық айтылған. Хазреті Омар (Р.А.) былай деді: «Бір күні Алла елшісінің (С.А.У.) жанында отырғанымызда киімі аппақ, шашы қап қара бойында жолаушының белгісі жоқ бір бөтен кісі шыға келді. Ол Алла елшісінің жанына отыра кетті де тізесін тізесіне тақады да, екі алақанын санының үстіне қойды. Сөйтті де: «Уа, Мұхаммед! Маған ислам жайлы айтшы», - деді. Алла елшісі: «Ислам бұл Алладан басқа тәңірдің жоқ екеніне және Мұхаммед оның елшісі екеніне куәлік келтіруің, намазды толық оқып, зекет беруің, рамазан оразасын тұтып, шамаң жетсе қажылыққа баруың», – деп жауап берді. Сонда әлгі кісі: «дұрыс айтасың» деді. Біз әрі сұрап, әрі растап отырғанына таң қалыстық. «Маған иман туралы айтшы», – деді. Алла елшісі: «Аллаға, оның періштелеріне, түсірген кітаптарына, жіберген пайғамбарларына, ақырет күніне және тағдырдың жақсысы мен жаманына иман келтіруің», – деп жауап берді. Әлігі кісі тағы да: «Дұрыс айтасың», – деді де: «Маған ихсан туралы айтшы», – деп сұрады. Алла елшісі: «Ихсан бұл – Аллаға оны көріп тұрғандай ғибадат етуің, сен оны көрмесең де, Оның сені көріп тұрғанын сезінуің», – деп жауап қайырды.
«Қияметтың қашан болатынын айтшы», – деді. Алла елшісі: «Сұралып тұрған адам сұрап тұрған адамнан артық білмейді», – деді. Әлгі кісі: «Ендеше, қияметтің белгілерін айтшы», – деді. Алла елшісі: «Күңнің өз қожайынын дүниеге әкелуі және жалаң аяқ, үстінде киімі жоқ мал баққан кедейлердің биік үй салып жарысқандарын көруің», – деп жауап берді. Сосын әлгі кісі кетіп қалды. Алла елшісі (С.А.У.) әжептеуір уақыт кідіргеннен кейін: «Уа, Омар, әлгі сұрақ қойған кісінің кім екенін білесің бе?» – деді. Мен: «(білмеймін) Алла және Оның елшісі жақсырақ біледі», – дедім. Алла елшісі (С.А.У.): «Ол – сендерге діндеріңді үйрету үшін келген Жебірейіл періште еді», – деді.
Жоғарыдағы хадистен байқағанымыздай, Алла Елшісі (С.А.У.) Жебірейіл періштемен болған сұхбатта дініміздің үш негізгі тірегін арнайы көрсетіп отыр. Біріншісі, әрине, иман мәселесі. Әсілінде, иман тақырыбына Алланың бар және бірлігі, көркем есімдері, кітаптарға, пайғамбарларына, періштеліріне, қайта тірілуге, тағдырға, жәннат-тозақ секілді сенімге тікелей қатысты барлық мәселелер кіреді. Осы сенімге қатысты тақырыптарды зерттеп, зерделейтін, жүйелейтін ғылымды ақида дейді. Әһлү сүннет уал-жамағатта ақида саласын егжей-тегжейлі түсіндіруші «Ашғари», «Мәтуриди» сынды дәстүрлі дұрыс мектептер дүниеге келген.
Сондай-ақ, Алла елшісінің жоғарыда келтірген хадисінде көрсетіп кеткен дініміздің екінші негізі, ол – ислам. Ислам деп бұл жерде мұсылманның атқаратын намаз, ораза, зекет, қажылық сынды құлышықтарының сыртқы бейнесін реттейтін құқықтық сала меңзеліп отыр. Намаздың шарттары, реті, оны бұзатын және бұзбайтын нәрселер, зекеттің мөлшері сияқты ғибадаттың сыртқы пішіні мен амалдардың шарттарын және жалпы адами қарым-қатынасқа қатысты құқықтық мәселелерді реттейтін бұл сала да кейіннен Ханафи, Мәлики, Шафиғи, Ханбали сынды мәзһабтарға бөлінді.
Ал, енді иман келтіріп, құлшылықтың сыртқы талаптарын орындағаннан кейін оның тікелей жүрекке, рухани сапасына қатысты жағын реттейтін ғылымды «тасаууф» дейді. Бұл жоғарыдағы хадисте дініміздің үшінші негізі ретінде «Ихсан» деп көрсетілген. Алланы көріп тұрғандай құлшылық жасау, Алланы көрмесе де, Оның әрдайым өзін бақылап тұрғандығын терең сезіну деңгейі. Бұл әрине әшейін ойлау немесе жай ғана ниет етумен бола салатын оп-оңай дүние емес. Мысалы, белгілі бір патшаның тіпті әкімнің алдына кірген кісінің сол сәттегі өзі де сөзі де өзгеше болып жатады. Әрбір айтар сөзі мен іс-қимылына аса мән береді. Жалпы айтқанда өзін патшаның алдында тұрғанын толықтай сезінеді. Ал әрбір намаз оқыған кісі өзін әлемдердің Ұлы Раббысы, патшалардың Патшасының құзырында тұрғанын толық сезіне бермейді. Ендеше, мұндай адамда дінінің негізгі бөлігі, ардақты пайғамбарымыздың (С.А.У.) меже етіп көрсеткен «ихсан» мәртебесі ақсап жатыр деген сөз.
Жалпы, бір кісінің белгілі нәрселерді теориялық негізде білуі бір бөлек те, оны практикалық тұрғыдан мүлтіксіз атқарып шығуы мүлдем өзге дүние. Сондай-ақ, адам жүрегінде көзге көрінбейтін, тіпті, байқала да бермейтін көзбояушылық, жағымпаздық, қызғаныш, дүниеқұмарлық, өзімшілдік, тәкаппарлық секілді рухани аурулар жеткілікті. Бұлардың жаман әдет, күнә іс екенін білгенімен, көп адам неше жыл намаз оқыса да, олардан толықтай арыла алмай жатады. Тіпті, көбіне, белгілі бір іске итермелеген жүректің түпкіріндегі негізгі ниеті мен мақсатын байқай алмай да қалады. Мысалы, бір тақуа кісі барлық намазын мешітте алдыңғы қатарда тұрып оқиды екен. Бір күні қандай да бір себеппен намазды екінші қатарға тұрып оқуға мәжбүр болады. Намаз біткен соң мешіттегі кейбір адамдардың алдында өзін ыңғайсыз сезініп, тіпті олардан ұяла бастайды. Міне, дәл осы кезде намазды екінші қатарда оқығаны үшін олардың алдында неліктен ыңғайсызданып, ұяла бастағынаның себебін ойланады. Нәтижесінде мешіттегі адамдарға жақсы көрінуге деген аз да болса жүрегінің түпкірінде жасырын қалауының бар екенін байқайды. Осылайша, адамдардың өзіне деген айрықша көзқарасы намазды алдыңғы қатарда оқуға белгілі бір деңгейде әсер еткенін ұғады. Себебі, тек Алла ризашылығы үшін болса, онда айналасындағы адамдардың өзінің жасаған құлшылығы яки қандай да бір амалы жайлы не ойлағаны, мақтағаны немесе даттағаны ешбір әсер етпеуге тиіс еді. Мұны түсінген ол дереу тәубе етіп, кемшілікті кетірудің қамына көшеді.
Бұл, әрине, рухани деңгей мәселесі. Көп адам мұндай нәрселердің астарын түсінбеуі де мүмкін. Ал шынайы тақуалыққа ынтық болған тақуа құлдар ниеттің түкпіріндегі ықыласқа көлеңке түсіріп тұрған барша дүниелерден, Алла ризашылығынан өзге қандай да бір есептің араласуынан мейлінше аулақ жүруге тырысады. Құранда: «Күнәнің ашығына да, жасырынына да жақындамаңдар», – делінген. Аятта айтылған жасырын күнә – жүректегі көзбояшылық, мақтаншақтық, кек, қызғаныш, екіжүзділік, сараңдық секілді рухани кеселдер болмақ.
Сопылық ілімін кейде жүрек ілімі деп те айтады. Себебі, жүрек түзелсе, онда кісінің барша істері де дұрыс болмақ. Алла елшісі (С.А.У.) бұл жайлы бір хадисінде: «Денеде бір кесек ет бар. Ол түзелсе, бүкіл дене түзеледі, ал ол бұзылса күллі дене бұзылады», – деп ескерткен. Басқа бір хадисте: «Алла Тағала сендердің денелеріңе және дене пішіндеріңе емес, жүректеріңе қарайды», – деп Алланың назары түсетін, амалдың бағаланатын орны жүрек екенін білдірген.
Ендеше, денесінің кір, киімінің лас болуынан өзін ыңғайсыз сезініп, таза жүруге ұмтылған кісінің Алланың назар салар орны – жүрегінің тазалығына да аса ыждахаттылық танытуы тиіс емес пе? Шәкәрімше айтсақ,«Сыланасың сыртыңа өң беріп, ішіңнің түзетпейсін қатасын»
Алла Тағала «Шұғара» сүресінде: «Ол күні сендерге жиған дүние-мүліктеріңнің де бала-шағаларың да ешбір пайдасы тимейді. Тек кімде-кім «сау жүрекпен» Алла құзырына келсе, сол ғана пайдаға кенеледі», – деп түрлі рухани дерттен арылған таза да сау жүректің ғана ақыретте иесіне пайдасы тиетіндігін хабар берген. Мына дүниеде сауапты амал жасадым деп жүрген науқас жүректі талайлардың амалының құрдымға кететінін Алла Тағала Кәһф сүресінде былай баяндайды: «Сендерге амалдары босқа кеткендерден хабар берейін бе? – деп айт. Олар мына дүниедегі еткен еңбектері (Алла ризашылығынан) адасып босқа кеткендер. Сөйте тұра олар өздерінше тамаша іс бітірдік деп ойлайды».
Ендеше, Алла алдына сау жүрекпен бару үшін бойындағы жария және жасырын барша кемшілік пен кеселдерді анықтап, «диагнозын» дөп басып табатын, сосын оны емдейтін, үнемі қадағалап отыратын рухани емхана, сопылық тариқат, руханияты биік те білгір арнайы мүршит, ұстаз қажет. Бұл емханада пайдаланатын рухани рецепттік дәрілердің бәрі Алла елшісінің (С.А.У.) көрсетіп кеткен тәсілдеріне сай, дініміздің негізгі қағидаларына қайшы болмауы шарт.
Рас, кісі өзінің рухани дертін көбіне байқай алмай жатады. Тіпті сезген күннің өзінде көп жағдайда одан толық айыға алмақ емес. Науқас адамның денесіндегі ауруын білсе де, тіпті, ол жайлы медицина кітаптарын оқыса да, дәрігердің көмегінсіз өз бетінше сырқатын емдей алмайтыны секілді кемелденуді мақсат еткен адам да жүрегіндегі рухани ауруларынан айығу үшін рухани «дәрігерге», кемел ұстазға аса мұқтаж. Себебі, жүректің рухани дерті дене сырқатына қарағанда анағұрлым күрделі. Себебі, оның ауруы жасырын, созылмалы, көп қатпарлы болып келеді. Бұл жайлы Имам әл-Ғазали былай дейді: «Алла Тағала құлына жақсылық қаласа, оған өзінің айыбы мен кемшіліктерін көрсетеді. Кімде-кімнің көкірек көзі ояу болса, өз айыбын байқай алады. Егер кемшілігін көре білсе, онда оны емдеу мүмкін болмақ. Бірақ көпшілік жұрт өз кемшіліктерін көре алмайды. Өзгенің көзіндегі шөпті көреді де, өз көзіндегі томарды байқамай жатады. Кімде-кім өзінің кемшілігін білгісі келсе, онда оған мына төрт жол қажет: Біріншісі, нәпсінің кемшіліктерін білетін, оның жасырын ауруларын көре алатын арнайы шейхтан тәлім алып, тәрбиесінде болуы қажет. Сосын нәпсімен күресте шейхының барлық кеңестерін толық орындауы тиіс. Міне бұл шейхтың мүридімен, ұстаздың шәкіртімен болатын байланысы. Ұстазы мен шейхы оған нәпсісінің кемшіліктері мен кеселдерін және одан айығу жолдарын көрсетіп береді...»
Белгілі бір тариқаттың шейхы, пірі болуы үшін ең әуелі мына үш шарт аса қажет: Біріншіден, әһлі-сүннеттің ақидасын жақсы меңгеруі, оны жүрегімен толық қабылдауы, таухидты жүрегіне сіңдіруі тиіс. Сондай-ақ намаз, ораза, зекет, қажылық секілді құлшылықтар мен сауда-саттық, жалпы қарым-қатынастан туындайтын құқықтың мәселелердің шариғи үкімдерін жетік білуі қажет.
Екіншіден, өзі де міндетті түрде арнайы шейхтың, пірдің қолында рухани тәрбие көрген, «сәйру сүліктегі» (ақиқатқа жету жолындағы жолаушылық) мақамдарды бағындырған, мейлінше рухани жетілген адам болуға тиіс. Нәпсі тәрбиесінің қыр-сырын, жүрек пен нәпсі ауруының түрлерін, шайтанның азғыру жолдары мен айлаларын, нәпсінің жүріп өтетін мәртебелері мен оның ұңғыл-шұңғылын толық меңгеріп, оларды әр адамның рухани жағдайы мен табиғатына қарай емдеу жолдарын да жетік білуге тиіс. Демек, ол ілім, амал, хал тұрғысынан Алла елшісінің (С.А.У.) шынайы мұрагері болуы қажет.
Үшіншіден, оның өзі тәрбие көрген тариқат шейхынан, пірінен жазбаша арнайы шежірелі (силсилалы) «ижазаты» яғни, мүрид қабылдауға, оларға рухани тәрбие беруге рұқсаты болуы қажет. Қазіргі тілмен айтсақ, жүрек ілімінің «лицензиясына» ие болуы тиіс. Ижазатта тариқаттың барлық шейхтарының аттары, бір-біріне берген шежірелі рұқсаттары көрсетіледі. Медицина факультетін бітірмеген, қолында дәрігер деген дипломы жоқ адамның арнайы емхана ашып, ауруларды қабылдай алмайтыны секілді яки архитектурлық білімі жоқ кісінің көп қабатты тұрғын үйдің жобасын сызбайтыны тәрізді «жүрек ілімі» бойынша арнайы «ижазаты» жоқ адамдар да пірлік, мұршидттік қызметті атқара алмайды. Қожа Ахмет Йасауи бабамыз шейх болу үшін ең әуелі оның ижазаты болуы қажет екендігі жайлы былай дейді:
«Одан кейін бір «ер» керек ирадатты,
Болсын ол да бір ерден ижазатты.
Шариғатқа сай болып кереметі,
Сондай ердің етегінен тұтмақ керек», – деп пір болу үшін «ижазаттың» (пір, мұршидтік қызмет атқаруға болады деген «рұқсатнама») қажет екенін білдірген. Мұнда «ер» деп мүршидтік дәрежеге жеткен адамды меңзеп отыр. Ал «ирадатты» деген сөз ерік-жігері мықты, қайратты деген мағынаны береді. Басқа бір хикметінде:
«Содан кейін, бір Ер керек бұған сардар,
Шариғаттың шеберлікпен жолын талдар,
Ондай ердің ғажап білгір болғаны абзал,
Сондай ердің айтқанынан шықпас керек», – деп шейхтың ең әуелі шариғат ғылымдарын терең меңгерген болуы қажет екенін ескерткен.
Әлбетте, әр нәрсенің шынайысы жасандысынан әрдайым өзгеше болады. Шынайы кемел пірдің жанында болған уақытта иманыңа нәр тамызып, өзгеше рухани күйде, ерекше шабытты халде боласың. Олардың Алладан басқа сөзі жоқ, насихаттан бөтен, қайырдан өзге әңгімесі кем. Жүзінде сабырлылық пен салмақтылықтың ізі, мейірімділік пен терең ойдың айбаты болады. Қағбаны көрген адам ерекше рухани күйге бөленіп, Алланы еске алатыны секілді кемел шейхтың мейірімге толы жүзіне қараған сәтте, оның тұла бойындағы тақуалық нұрын сезген заматта Алланы, ақыретті есіңе түсіресің.
Әнас ибн Мәлик (р.а.) риуаят еткен Алла елшісінің (с.а.у.) хадисінде: «Шынайы мүмінге назар салған уақытта оның жүзі саған Алланы есіңе салады» делінген. Ондай кемел тақуа адамдардың тек сөзінен емес, жанында болуының өзі жүрегіңе ем, көңіліңе медет болады.
Сондай-ақ, кемел шейхтың айналасындағы дәруіштері мен мүридтерінің жүріс-тұрысынан, олардың адамдармен қарым-қатынасынан терең ықылас пен асқан тақуалықты сезіп, аса кішіпейілділік пен теңдессіз бауырмашылдықты, көркем мінез бен шынайы биязылықты байқайсың. Қанағат пен қарапайым өмірдің үлгісін көресің. Бейнебір өзіңді көркем мінез гүлзарында жүргендей сезінесің.
