Фақиһ (фиқһшы) ғалым Әбу Ләйс әс-Сәмарқанди былай дейді: Бізге Мұхаммед ибн Дәуід хадис жеткізді; Ол (Мұхаммед ибн Дәуід) айтты: Бізге Мұхаммед ибн Жағфар былай деп хадис жеткізді. Ол айтты: Бізге Ибраһим ибн Юсуф хадис жеткізді. Ол (Ибраһим) айтты: Бізге Уәкиъ хадис жеткізді. Ол Мәсъудиден, Ол болса Зәйд ибн Рафиътен, Ол Әбу Убайдадан, Әбу Убайда болса сахаба Абдулла ибн Мәсъудтан оның былай дегенін жеткізді:

«Жетістік екі нәрседе: Бірі – Тақуалық. Екіншісі – Ниет.

Тоқырау екі нәрседе: бірі – үмітсіздік. Екіншісі – өз-өзіне таңдану».

Шаъби (р.анһ) айтады: Бір адам бар еді. Ол жүрген кезде төбесінде бір бұлт көлегейлеп жүретін. Басқа бір адам «көлеңкесінде бірге жүрейік» деп онымен бірге жүреді. Сонда әлгі адам өз-өзіне таңданып: «Осындай адам менің көлеңкемде жүр», - деген екен. Қашан екеуі екі жаққа кеткен кезде, мұның төбесіндегі бұлт әлгі адаммен бірге кетіпті.

Әзіреті Омар ибн Хаттабтың (р.а.) былай дегендігі риуаят етілген:

«Тәубеңнің дұрыстығы – күнәңді білуіңде. Ал, (ақіреттік) іс-амалыңның дұрыс болуы – өзіңе деген таңданысыңды болдырмауыңда. Шүкіріңнің дұрыс болуы – кем шүкір етіп жүргеніңді білуіңде».

Мәліметтерге қарағанда (табиғин, бесінші рашид халифа) Омар ибн Абдульазиз (р.а.) уағыз айтып тұрған кезінде іштей өз-өзінде таңдану қауіпі байқалған сәтте уағызын тоқтатады екен. Және де бір нәрсе жазған кезде іштей таңырқау байқала бастаса, бірден жазғанын жыртып тастайды екен да, былай деп дұға етеді екен: «Аллаһумма инни Әғузу бикә мин шәрри нәфси». (Мағынасы: Аллаһым, нәпсімнің жамандығынан саған сыйынамын»).

Мутарриф ибн Абдульмәлик былай деген:

«Мен үшін түнімді ұйқымен өткізіп, азанда (ұйықтап қалғаныма) өкініп тұруым – түнімен намаз оқып, бірақ азанда (көп ғибадат өткеніме) таңырқап оянуымнан артық».  

Айша радияллаһу анһадан бір адам келіп сұрайды:

- Мен өзімнің ізгі жан екенімді қашан біле аламын? – дейді.

- Өзіңді жаман адам деп білгеніңде, - деп жауап береді.

- Ал, қашан өзімнің жаман адам екенімді біле аламын? – деп сұрайды.

- Өзіңді «ізгі жан» деп білген кезіңде, - дейді Айша анамыз.

(Яғни, өз-өзіңе «қандай ізгі жансың» деп таңдана бастаған уақытта, бұзыла бастағаныңнын белгісі).

Мәсруқ рахимаһуллаһ айтқан:

«Адамға Алладан шын ықыласпен қорқуының өзі ілім ретінде жетеді[1]. Ал, істеген амалына таңдануы оған білімсіздік ретінде жетеді». (Сонысына қарап-ақ өзін білімсіз екендігін біле беруіне болады).

Мүжәһид рахимаһуллаһтың айтысына қарағанда, Саъид ибн ал-Ас өзін Осман ибн Аффанның жанында мақтасын деп бір топ адамды жібереді. Сонда Миқдәд олардың жүзіне топырақ шашып жіберіпті де былай депті: Мен Алла елшісінің былай дегенін естідім: «Асыра мақтаушылардың жүзіне топырақ шашыңдар»[2].

Фақиһ Әбу Ләйс әс-Самарқанди былай дейді:

«Кім өзіне деген таңданысын жойғысы келсе, мына төрт нәрсені жасауы керек:

Біріншісі – (сол іске бастаған) тәуфиқтың Алладан екендігін білуі. Егер, Алланың берген тәуфиқиның арқасында істегендігін білсе, ол шүкір етумен болып, өз-өзіне таңданбайды.

Екіншісі – Алланың оған берген нығметтеріне назар аударуы. Алланың берген ырзық-несібелеріне бір пәс назар аударып, пікірлейтін болса, шүкіршілік айтады да, істеген амалдарын азсынып, өз-өзіне таңырқамайды.

Үшіншісі – амалдары қабыл етілмеуі мүмкін деген қорқынышта болу. Амалы қабыл етілмей қалса ше деген қорқынышта болған адам, өз-өзіне таңданбасы анық.

Төртінші – бәрінен бұрын істеген күнәларына бір қарасын. Егер, адам о дүниеде істеген жамандықтары жақсылықтарына үстем келіп қалуы мүмкін деген қорқынышта жүрсе, өзіне деген таңданысы азаяды.

Адам баласы қалайша істеген амалына таңдануы мүмкін. Қиямет күні амал дәптерінен не шығатынын білмейді ғой. Әсілінде, таңдана ма, жоқ па, қуана ма, қайғыра ма, онысы амал дәптері оқылғаннан кейін белгілі болады.   

«Тәнбиһул ғофилин» атты кітаптан. (Ықшамдап алынды).
Арапшадан аударған: А. Қасым