Шектен тыс ысырап соңы неге ұласуы мүмкін?
Қасиетті Рамазанда тамақ жайлы айтып, аузы берік жандардың тәбетін ашудан аулақпыз. Керісінше, бір түйір нанның, бір тамшы судың қадірін білуіміз қажеттілігін айтсақ, орынсыз дей қоймассыз. Қалада тұратын қайсыбіріміз болмасын, таңертең жұмысқа кетіп бара жатып, үйдегі қоқысты ала кету әдетімізге айналған. Сондай сәттерде қаланың қай бұрышындағы қоқыс жәшігінінің маңайы қалтаға салынған, тіпті кейбірі жерде де шашылып жатқан наннан көрінбейтінін жиі ұшырататын шығарсыз? Осыны көргенде ішім ашиды, себебі әлеуметтік желілерде Жер шарының басқа бір бөлігінде кейбір мұсылман бауырларымыздың сәресі мен ауызашарға түйір нан таппай қиналып жатқаны жайлы деректер өте көп. Ал мына жақта біз... нанды таңдап жеп, қалғанын қоқысқа тастап...
«Интернаттың наны» немесе «Күлпашты» оқысақ...
«Ей, Аяз, әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл» дейтін қазақ қайда қазір?.. Әйтпесе басымыздан небір тарих өтпеді емес қой: бір үзім нан түгіл, бір уыс бидайға зар қылған аштықты қазақтай көрген ел жоқ шығар?! Бейімбеттің «Күлпашын» оқыған жан тіпті бүгінгі мынау иттің басына іркіт төгілген заманда отырып та аштықтың қасіретін сезінер еді... Амалсыз байға жалданып, бір тілім етті қойнына тығып үйде қалған Мақтым мен Қалиына жан ұшыра жүгірген Күлпаштың олардың құшақтасқан күйі қатып қалған мүрделерін көрген сәті денені түршіктіріп жібереді. Мәселе сол «Күлпашты» оқымайтын болғаны ғой бүгін көпшіліктің. Одан да өзге нан қадірін ұқтыратын шығармалар қазақ жазушыларында жетерлік... Мысалы, аштық болмай-ақ, бертіндегі заманды бейнелейтін Шерхан Мұртазаның «Интернаттың наны» шығармасы қандай?!. Сонда ашқұрсақ интернат оқушыларының тіпті нанды тойып жеуді армандайтынын, сөйтіп, бір баланың түнде ел жатқанда көрпе астына тығылып, ауылдан алып келген таба нанын жеп жататыны... Міне, нан қадірін білгісі келгендер осыны оқыса дейсің...
...тарихымыз нанмен де жазылған...
Нан тарихы дегеннен шығады, осы тұста бір қызық айтайын, Ахмет Тоқтабай есімді қазақ жылқысын зерттеп, тұтас бір энциклопедия шығарған тарихшы ғалым ағамыздың кітабын оқып отырып, мынадай жайтқа қанықтым. Ғалым «етке нан салудың өзі қазақтардың Ресейге қосылуынан болған жайт, сондай-ақ нан саудасы қазақтарды Ресейдің ықпалына кіргізу жолындағы стратегиялық тауар болды» деген мәліметті алға тартады. Міне қызық, жеп отырған асының жаулап алу құралы екені жайлы кім ойлайды?! Әрине, автор бұл жерде нан өндірісін дамыту мәселесі, қазақтарды көшпенді өмірден отырықшылыққа үйрету барысында ол фактордың өзіндік ықпалы болғанын айтып отыр. Бұл, әрине, қазақ оған дейін нанды білген жоқ дегені емес. Десек те, «қазақ бұрын егін салмады, жер өңдемеді» деген әңгіме кеңестік дәуірде көбірек айтылды ғой. Бірақ осыған тойтарыс беретін бір керемет дәйек Қалба тауынан табылды. Ол – осыдан 5 мың жыл бұрын жер астында қалған тас диірмен. Қаншама дәуірлер бойы жер астында жатқан диірменді археологтар тауып алғанда, арасынан тарының дәні табылған. Міне, осы бір ғана көне диірмен мен тары біздің тарихымызды 5 мың жылға ұзартып, сол тұста біздің ата-бабаларымыздың егіншілікпен айналысқанын дәлелдеп те берді. Кейінгі кездердегі Северс деген ғалымның жазбаларына қарап отырсақ та, 1700 жылдардың өзінде еліміздің Шығыс өңірінде бұлақтардың басына қазақтардың тары, арпа, сұлы, тіпті бидай да еккені жайлы деректер келтіреді. Демек, бұл нанның қазаққа кірме ас емес екенін дәлелдесе, екіншіден, егіншілік секілді шаруашылықты бізге Кеңес үкіметі үйретпегенін көрсетеді. Себебі таба нан, күлше нан, бауырсақтың түр-түрін қазақ бағзы заманнан-ақ жақсы білген, оған оны ешкім де үйретпеген. Әсіресе, еліміздің Шығыс өңірінде әлі күнге жақсы сақталған құмалақтай ғана, ауызға салып қытырлатып жеп кете беретін дүкендерде қазір Зайсан бауырсағы деп сатып жүрген керемет бауырсақтың түрі. Оның құдіреті – кіп-кішкентай ғана бауырсақты жылдап сақтасаң да бұзылмайды, қатып тұрады, бірақ ауызға салсаң үгітіледі де кетеді. Сонысымен де ол бағзыда шайқасқа аттанған, бертінде әскерге кеткен азаматтарға жолазыққа таптырмайтын ас болған.
Тоқсан ауыз сөздің...
Шүкір, бүгінде нағыз қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман дей аламыз. Десек те, нан қадірі жайлы бір мезет ойлап қоймасақ, аңның киесі секілді, нанның да киесі бары хақ... Ислам ғалымдары түрлі апаттардың көбеюі осы нанды тастаудың, жалпы, мастанып, ысырапшылдыққа бой алдырғанның кесірі деп айтады... Бұл негізсіз емес, себебі Қасиетті Құранда «….Ішіңдер, жеңдер бірақ ысырап қылмаңдар, шындығында Алла тағала ысырап қылушыларды сүймейді» («Ағраф» сүресі, 31-аят) десе, «Исра» сүресінің 27-аятында «Ысырап етпе, сөзсіз ысырап етушілер шайтанға бауыр болмақ. Ал шайтан болса, Раббысына тым күпірлік етуші» – деп, ысырап етудің күнә екендігін, тіпті, кісіні шайтанға бауыр ететінін ескертеді. Осы жайтты Пайғамбарымыз (с.а.у.) өз хадистерінде де: «Жеңдер, ішіңдер, садақа беріңдер және киініңдер, бірақ ысырапшылдық пен дандайсуға жол бермеңдер», – дейді. Себебі есеп күні келмей ме? «Сол күні (дүниеде берілген) әр нығметтен, әлбетте, сұраққа тартыласыңдар» - делінген «Тәкәсур» сүресінің 8-аятында.
Сөз соңын соғыс кезінде болған жайтты суреттейтін бір шығармамен түйіндесем, көкірегі ояу азаматтың өзі-ақ ұғар ар жағын: Ресейдің бір қаласы жау қоршауында қалады. Барлық байланыс үзілген, қала халқы аш. Жаңа жыл да келіп қалған еді. Сонда кәдімгі бүгінгі біздің кәмпит толы қалта орнына балаларға бір тілім нанды кәмпиттің қағазына орап, солай сый қылып үлестіреді. Міне, бір тілім нанның қадірі деп осыны айтыңыз!.. Ең қызығы, таяуда бір телебағдарламада сол кезді көзбен көрген бір әжей сөйлеп отыр, әлгі сыйға алған нанын жемей, ертеңгі күні ұрпағым нанның қадірін білмей кетсе көрсетейін деп, сақтап қойыпты.
Көзімнен бір тамшы жас үзіліп түсті...
