МАХАББАТ ДАҒДАРЫСЫ немесе қазақ қыздарын өзге ұлтқа жібермеудің жолы / Қастер Сарқытқан, Абай атындағы ҚазҰПУ, Елтану және туризм кафедрасының доценті

Өмірден тәлім алмаған,

Ешбір мұғалімнен тәлім ала алмайды...

Рудаки

Өтінем балам, мұңая көрме,

Көз жасың маған азапты түрме.

Онсыз да жаным сен үшін құрбан,

Күйдіре көрме, күйдіре көрме...

Жолыңа сенің жанымды төсеп,

Тәнімді еттім "еңбекқор есек".

Жалғанда мынау жаңыла көрме,

Өмірдің өзі – күрделі есеп.

Бітіріп болмас - үлкен бір мектеп.

Бұл өлең жолдары біраз жылдар ілгері “бір есепті дұрыс шығара алмадым” деп мектептен тым көңілсіз оралған балама арнап жазған “Өмірдің өзі - үлкен бір есеп” атты жырымнан үзінді еді. Әлі де сол сөзімдемін, өмірдің өзі - үлкен бір шешімі қиын, күрделі есеп. Оны ақылын, назарын дұрыс басқарған адам ғана шығара алады. Ал керісінше болса, ол есеп шатастырады, басыңды қатырады, есіңнен алжастырады...

Өмір біздің алдымызға сағат сайын, сәт сайын сұрақ қойып, өзінің есебін ұсынып отырады. Өмір болғаннан кейін сүріну бар, құлау бар. “Қазіргі біздің халық неден құлайды?” деп сұрасаңыз, оған қайтарма сұрақпен: “Біздің халық қазіргі өткелі бітпес өтпелі, реформаға, жаңалыққа толы кезеңде неден құламайды?!” - деп жауап беруге болады. Демек құлаудың мүмкіндігі де, түрі де көп. Оның қайсыбірінің ара-жігін ашып айтып отырайық. Айтпағымыз бір ғана “құлау” - махаббат дағдарысы. Шынын қуғанда, махаббат дағдарысы да күрмеуі көп, түйткілді мәселе, ол да бір күрделі есеп. Статистикаға негізделгенде елімізде, жылына әр үшінші неке өздерінің отбасы бақыты есебінен шатасып, тағдырлары екіге айырылады екен. Мысалы, Ұлыбританиялық “The Economist” журналының дәстүрлі “Әлем статистикасы – 2015″ жинағында Қазақстан ажырасу көрсеткіші мың адамға шаққанда – 2,7 болып, алғашқы ондыққа кірген. Әлем бойынша алдыңғы орындардан көрінуді мақтан ететін халық едік, бұл жағынан да нәтижеміз “озық” көрінеді. Ал мұны дағдарыс емес деп айтып көріңіз. Дағдарыс, дағдарыс болғанда тап-таза рухани, адамдық, тағдырлық дағдарыс.

Өзім педагог болған соң студенттердің өмірінің ортасында жүремін. Үйленбеген, бойдақ қыз-жігіттер көп-ақ. Жалғыз басты аналар туралы айтпай-ақ қояйық. Олардың тағдыры сәл басқашалау дүние. Ал жастарға келсек, олардың үйленбеуіндегі себебі олар үшін біреу - жігіттер “жібі түзу қыз жоқ” десе, қыздар “дені дұрыс жігіт жоқ” дейді. “Жоқтан” басқа айтарлары жоқ. Сонда көше толы қыз-жігіттер бірін-бірі көрмей жүр ме? Жоқ, олай емес, олар бір-бірін күнде көреді. Өзара жалт-жұлт еткен сезім ұшқындары да қылаң беріп жатады. Бірақ өкініштісі сол, олардың арасында адам баласы үшін ең қастерлі дүние - сенім деген киелі құндылық жоғалған. Бұл күндері сенім тек, жастарда ғана емес, барша адамзаттан ажырап бара жатқандай. Біз бір-бірімізге деген сенімнен арылып барамыз, сенбейтін, күмәнқор болып кеттік.

Бірде отбасы мәселелерін зерттейтін Қытайлық ғалыммен сұхбаттасқанымызда, ол: Қытайда да ажырасудың аса ауқымды болып бара жатқанын, енді бірнеше он жылдан соң тек азаматтық некемен ғана қаламыз ба деген қаупін жасырмаған еді. Демек, сенім дағдарысы біздің елде ғана емес, өзге елдерде де асқынып барады. Тағыда сол Ұлыбританиялық “The Economist” журналының ақпарына сенсек, ажырасудан бірінші орында 5,3 көрсеткішімен Гуам аралдары (АҚШ) тұр екен. Ал АҚШ қандай ел?

Ең жанға батар тұсы еліміздің ажырасу көрсеткіші бойынша мұсылман елдері ішінде көш бастап тұруы. Егер АҚШ-тың Illinois университетінің “Ажырасу және отбасын қорғау ғылыми зерттеу” орталығының (Diver Cescience.org) мәліметіне сүйенсек еліміз әлем бойынша 9-орында, мұсылман елдері ішінде 1-орында тұр екенбіз. Бұл не деген сорақылық, не деген масқаралық? Бұдан артық ұятты іс бар ма? Қалай дәтіміз барып өзімізді мұсылман елміз деп айта аламыз? Ислам ажырасуды жөн санамаған. Ажырасу – Жаратқан Жаппар Иенің адал еткен ісінің ішіндегі ең жағымсызы. Оған Құранда Алла тағаланың: «Жарларыңмен жақсықарым-қатынаста болыңдар. Егер оларды ұнатпай қалсаңдар (сабырлылық танытыңдар), Алла сендер ұнатпаған нәрсеге көп жақсылық жазған болуы да мүмкін», – дейді («Ниса» сүресі, 19-аят). Сонымен қатар: «Егер ол әйелдер сендерге мойынсұнып жатса, (ажырасуға) сылтау іздемеңдер. Күмәнсіз Алла Жоғары мәртебелі әрі Ұлы»– деп бұйыруы («Ниса» сүресі, 34-аят) және Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Неке – менің сүннетім! Кім менің сүннетімнен бет бұрса, менен бет бұрған болады» сондай-ақ «Алла тағалаға адал еткен істің ішіндегі ең жағымсызы – ажырасу» деген хадистері негіз болады. Шариғат үкімін айтпағанда, адам, бала тағдыры не болмақ? Бір-ақ рет келер өмірде, бір-ақ рет көрер нағыз отбасы бақыты мен жар құшағын тәрк ету қай жағынан алып қарасақ та ақтап алуға келмейтін әрекет... Кей адамдар ажырасуға амалсыздықтан, шарасыздықтан барады. Мысалы, баланың болмауы, жолдасының маскүнемдікке, әйелінің жеңіл жүріске салынуы тектес себептерден. Ал жоқтан барды сылтауратып немесе көрсеқұмарлыққа салынып, қу нәпсінің жетегімен ажырасу, ол - тек қана адами қылмыс.

Жалпы отбасын уақытылы құрмаудың, құрған күнде баянды болмауының сан түрлі себебі бар. Алайда ең бастысы жоғарыда айтқанымыздай - сенімнің жоғалуы. Себебі, адам баласы атам заманнан бүгінге дейін тек сенім арқылы ғана өмір сүріп келген. Ислам діні де алты ұлы сенімнің үстінде құрылған. Зайырлы мемлекетте заңның үстемдігі ол да - сенім. Адамның жеке басының табысқа жетуі де - сенім. Сол секілді жас шаңырақтың көтерілуі, некенің баянды болуы тұнып тұрған сенім. Ал сезім - сол сенімді тұтататын от ұшқыны, ары қарай сезім емес, сенім жанады, лаулайды отбасы бақытына сәуле шашады. Егер кімде-кім өмір бойы сезімімді ғана жағамын десе, ол қателеседі. Себебі, сезім ауыспалы, уақытша. Оған табиғат құбылысы да, адам да, оқыған кітап та, тыңдаған әуені де бәрі-бәрі әсер етеді, шалқытады, балқытады, жасытады, елжіретеді, емексітеді... ал сенім - тұрақты, себебі, оның негізі ақыл мен өмірлік тәжірибеден бастау алады.

Біреулер “Үйлену, ажырасу әркімнің жеке ісі, кісілік құқығы” деуі мүмкін. Жоқ, толықтай олай емес. Себебі, ол белгілі дәрежеде жеке адамның ісі болғанымен, оның артында тұтас ұлттың, мемлекеттің және отанның болашағының жатқанын ескеруіміз керек. “Отан - отбасынан басталады” деп даналарымыз текке айтпаған болар. Сондықтан бұл келеңсіздікпен қоғам, үкімет, діни басқарма, ғалымдар мен зерттеу орталықтары бірге күресуі тиіс. Ол үшін құр айқай, даурықпа жиынның қажеті жоқ. Тиянақты түрде осы мәселемен айналысатын ғылыми-зерттеу орталықтары тұрақты жұмыс істеулері қажет. Сол ғылыми негізде ғана заң мен ереже жасауға, оны атқаруға үкімет мүдделі болуға тиіс болмағанда, ол заң мен тәртіптен баянды нәтиже күту әбестік болады. Діни уағыз-нәсихатты да сол ғылыми негізде айтуға бағыттау керек. Дін ғылым мен философиядан айырылғанда жанкештілікке апаратынын әркез естен шығармауымыз тиіс.

Сананы тұрмыс билеген, рухани дүние кейінге сырғыған мына заманда шетелдік қалталы азаматтарға күйеуге шығамыз деген қыздарға заң жүзінде тосқауыл қоя алмаймыз. Себебі біз демократиялы, зайырлы елміз. Оның үстіне экономикалық қиындықтар, жұмыссыздық, баспананың қол жетімсіздігі, ақшаның құнсыздануы, инфлияция бәрі-бәрі де қарапайым халықты күн сайын тығырыққа тіреп келеді. Осыдан шығудың бір жолы ретінде шетелдік азаматтарға тұрмысқа шығып, қолын жылы суға малып отыруды жөн санайтындардың болуы да табиғи нәрсе. Бұған тағы да “отандық” жігіттердің “жібі түзу қыз жоқ” деп шекірейе қарауы, тіпті, кей жігітсымақтардың қыздың арын төгуді мақтан көруі, қыздарды қолғапша айырбастауы, олардың алдында ешқандай жауапкершілікке бармауы, осының бәрі де нәзікжандылардың “есі дұрыс еркек жоқ” деуіне себеп болып отырғандай. Сондықтан айналайын інілерім, ағаларым, еркек деген атымызға кір келтірмейік. “Еркек деген тән емес, ол - мінез” деген өлеңімнен бірер шумағын сіздердерге ұсынамын:

Бөріктінің бәрі де еркек емес,

Бар онда қос аяқты елпек елес.

Ондайлар ар-намыстан ада қалып,

Сақтаған өзгелерге өгей егес.

Еркектік сән емес, ол - намыс екен,

Өр рух, қар жамылған барыс екен.

Еркектік тән емес, ол - мінез екен,

Ашу мен надандықтан алыс екен.

Еркектік адамдықтың шыңы болар,

Пәнидің өсегі емес, шыны болар.

Еркектік - имандылық егіз ұғым,

Еркектік бұл өмірдің сыры болар.

Міне достар, еркектік дегеніміз жалаң тән ғана емес, ең бастысы ол - мінездегі өрлік пен намыс. Осы қасиетімізді жоғалтып алмайық. Сонда ғана арулардың алысқа көз сүзуін тоқтатуға болады. Алайда, еркектік мінез осы деп қарабайырлыққа, дөрекілік пен жуан жұдырыққа салуға болмайды. Еркектік, ол - адалдық, еңбекқорлық, төзімділік, кешірімділік, сыйластық, мейірімділік, шыншылдық, білімділік секілді адами асыл қасиеттердің жиынтығы.

Ал қарындастар, сіздерге де айтар базынамыз бар. Кезінде Нұрлан Өнербаев ағамыздың “Мен қазақ қыздарына қайран қалам” деген әнін сүйсіне, беріле отырып тыңдаушы едім. Ал қазір осы әнді тыңдасам бойымды бір ұялу, қысылу сезімі баса береді. Кей қазақ қыздарының ұятты қылықтары мен сөздері, ойлары мен пікірлері, дүниетанымы еріксіз ұялтады, қысылтады...Ойлана келе осы ән сөзінің негізінде басқаша мәтін беріп көргім келді. Әннің әуені тамаша-ақ, мүмкін менің өңдеген мәтінімді оқыған қыз-жігіттер аз да болса ойланар, Рудаки данамыз айтқандай мен секілді ұстаздан емес, мына өмірден тәлім алар.

Тағдыр мен тарихына бойламаған,

Тілі мен діні жайлы ойланбаған.

Жастар бар елдің көркін кетіретін,

Жүрегін сайтан нәпсі ойрандаған.

Намысын беру үшін жатқа қолдан,

Арулар табылып тұр атқа қонған.

Қазаққа бүгінгі жау имансыздық,

Азабы кем соқпайтын ақтабаннан.

Жасырмай айтар болсам жан сырымды,

Тағдырың қарауылға қайта ілінді.

Елдіктің бір қанаты - қыздарым-ай,

Арнашы өз еліңе асылыңды.