Мақтансүйгіштік – адам бойына жабысқан кеселдің бірі. Бұл жайында қасиетті Құранда إِنَّا للهَ لاَ یُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُور «Алла барлық дандайсыған мақтаншақтарды жақсы көрмейді», – деп пенденің кеудемсоқтығы Жаратушы иемізге де жақпайтындығы білдірілген. Өзін үнемі басқалардың қолпаштағанын, қошемет сөз айтуын, əр ісін мақұлдап, оң қабақ танытып жылбырап тұруын тілеп тұратын пендешілік қылықты Пайғамбарымыз да ұнатпаған. Сол себепті болар, бірде-бір кісіні жер көкке сыйғызбай мақтап жатқан көпшілікті көргенде, Ақиық елші (с.а.у.) қамығып, үш рет қатарынан «Ана бейшараның желкесін үздіңдер ғой», – деген екен. Сірə, мақтаған сайын ол адам бара-бара ісініп-кебініп тəкаппарлыққа салынады, ал тəкаппарлық оны тозаққа сүйрейді ғой деп аяушылық білдірсе керек.

Пайғамбарымыз басқа да хадистерінде бұл турасында «Бір-біріңді (шектен тыс) мақтаудан абай болыңдар. Ол (мақтау естушіні) өлтіргенмен тең»; «Бір діндес бауырыңыздан бір нəрсе сұрағанда, оны мақтамаңыз. Бұл – оның белін сындыру», «Мақтауды жақсы көру – адамды соқыр əрі керең қылады. Өз кемшіліктерін көрмейді. Ақыл айтсаң, тыңдамайтын болады», – деген. Расында да, жұрттан мақтау көп естіген жанның құлағы бітеліп, көзін шел басатыны белгілі. Ондай жан мақтау сөзге əбден семіргені сонша – алда-жалда біреу оған бір кемшілігін айта қалса, «ел байқамағанды сен байқап қалдың ба» дегендей дереу шамданып, ашушаң мінез көрсететін болады. Тіпті əлгі адамды өзіне жау көріп қалуы да ғажап емес.

Пайғамбарымыздың хадистерін өмірлік ұстаным деп білген сахабаларымыз да мақтау сөз, қолпаштау, қошеметтен барынша бойларын аулақ ұстаған. Хазірет Омар (р.а.) бірде өзін мақтай жөнелген біреуге ашуланып, «Сен мені де, өзіңді де құртпақсың ба?!» – деп ұрысқан екен. Тағы бірде бір ғұлама кісі өзіне мақтау сөзді үйіп-төккен біреуге: «Сен мені қалай мақтайсың?! Мені жақсы танымайсың да ғой. Жоқ, ашулы кезімде мені сынап па ең, жоқ, менімен сапарлас болып па едің, əлде маған бір нəрсені аманаттап мен оған қиянат жасамап па ем?! Өзің іші-сыртын жақсы танымайтын адамды қалай мақтайсың?!» – деп, оны сөйлетпей тыйып тастаған екен.

«Көзінше мақтағанша, көтеріп отқа таста»; «Қыранмын деп мақтанба, жаюлы тұрған тор бар, Батырмын деп мақтанба, қазулы тұрған ор бар»; «Мақтаншақтың үйі қысыр сиырдан айран ұйытады»; «Дос сыртыңнан мақтар, дұшпан көзіңе мақтар»; «Ақымақ кісіні мақтасаң – ақылынан айырылады, ақылды кісіні мақтасаң – көп ойланады» деп халық даналығында тілге тиек етілген осы мақтанудың кесірін жақсы білгені болар, ертеде Қытай басшысы өздерін маңайындағы елдердің біреуі мақтай қалса, дереу жақсы-жайсаңдарын жиып алып «Ежелден жау көршілес ел бізді мақтап жатқан көрінеді, қане, қай жерде қателік жібердік, жақсылап ойланайықшы», – дейді екен.

Осы тұста мына бір ғибратты мысал да кісіге ой саларлық. Бірде Харұн Рашит пен данышпан Шақиқи Бəлхи əңгімелесіп отырса керек. Бір мезет патшаға данышпан оқыстан былай деп сұрақ қойыпты: «Патшам, ұшы-қиырсыз шөл далаға тап болдыңыз. Неше күн жүріп шөл қысып өліп бара жатқан жайыңыз бар. Алда-жалда алдыңыздан біреу шығып: «Бір жұтым су берем, ажалдан аман қаласың. Бірақ маған байлығыңның жартысын бер», – десе, берер ме едіңіз? Патша ойланбастан: «Қу жанымнан қымбат па, берер едім», – депті. Данышпан: «Дұрыс айттыңыз», – деп, артынша: «Уа, патшам, – депті, – сіз ол суды ішкенмен əлден уақытта дəрет қысып өлер болдыңыз. Өздігіңізден шамаңыз келер емес. Əлден уақытта біреу келіп: «Маған қалған жарты байлығыңды бер, ішкен суыңды қайта сыртқа шығарасың», – десе, берер ме едіңіз? Патша: «Иə, бермеске амал бар ма?» – депті. Сонда данышпан «Əй, Харұн! Ендеше, басыңа іс түскенде ішіп қайта сыртқа шығарған бір жұтым су құрлы құны жоқ байлығыңа есіріп, ешқашан мастанушы болма!», – деп үлкен ой салған екен.

Расында да қолдың кірі байлыққа бола адамның мақтана қоятын жөні жоқ. Өйткені байлық та, кедейлік те адам баласы үшін бар болғаны сынақ. Мұң-мұқтажға қарассын, сауап алсын деп берген байлық адамды қайта тəкаппарлыққа, кедейлерді адам құрлы көрмейтін өркөкіректікке ұрындыратын болса, онда ол байлық иесінің соры ғана. Бұны Мəшһүр Жүсіп бабамыз өз өлеңінде өте əдемі ұқтырған:

Көңілді шын ниетпен қойсаң аққа,

Тура жол, түзу бастар оңған жаққа.

Біреуді бай, біреуді жарлы қылған,

Пендесін əр күйменен сынамаққа.

Бай-кедей – бəрі бірдей Құдайға құл,

Біреуді кем қып қойған, біреуді мол.

«Бай кедейге ауыссын, қарассын» деп,

Шеберлікпен жаратқан құдіреті сол!

Иə, байлық – сынақ, сол себепті адам өзімен əкелмеген, кетерде өзімен бірге ала кетпейтін байлығына мақтанбауы керек. Күн сайын астан-кестені шыққан мына дүниеде көп жыл тірнектеп жиған дүние-мүліктің бір-ақ күнде көзден бұл-бұл ұшатынын көз көріп, көңіл түйіп жүрген жайт, тіпті бір зілзаламен-ақ көзіңізге ыстық көрінген дүниеңізді жер асты өз қойнауына сіңіріп əкетсе, таңғаларлық іс емес. Басынан бағы тайған шақта, бақ-дəулеттің іске аспай қалатынын жақсы білген данышпандар осы себепті артқа «Адам ештеңенің де мəңгілік егесі емес, уақытша күзетшісі ғана» деген мəні терең сөз қалдырған екен.

Кеше бір тамшы судан жаралып, ертең өзін кəрілік, ауру-сырқау, өлім, қабірде құрт-құмырсқа күтіп тұрған пенденің бүгінгі қысқа уақытында өз бойындағы артық қасиеттерін айтып мақтануы да ақылға қонымсыз. Бұл жайында Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) бабамыз былай дейді:

Мақтанба сұлумын деп ажарыңа,

Ажарсыз адамдарды ал назарыңа!

Зылиха, Жүсіппенен сұлу өткен,

Тұрмаған ажар ара ажалына.

Иə, ең көрікті етіп жаратқан пендесі Жүсіп пайғамбар да, Зылиха сұлулар да түбі ажал құшқан. Сұлулықтары оларды ажалдан арашалап қала алмаған. Ендеше, адамға Алла көрік берсе, оған мақтанып, өзгелерге мұрын шүйіргеннен гөрі дұрысы ажарсыз адамдарға қарап, Аллаға шүкіршілік ету болса керек.

Асыра мақтау ешқашан да адамды жақсылыққа апармаған, керісінше, күнəға батырған. Осыдан болар Пайғамбарымыз бірде сахабаларына «Мəриямұлы Исаны мақтағандай мені мақтауда тым шектен шықпаңдар. Мен бар болғаны Алланың құлы əрі елшісі ғанамын», – деп ескерткен еді. Расында да, Иса пайғамбарды асыра мақтаған христиандар оны «Құдайдың ұлы» деуге дейін барып, адасушылыққа ұрынды.

Алайда, бұл дегеніңіз өмірі ешкімге жақсы сөз қимау дегенді білдірмейді. Пайғамбарымыз бір кісінің жақсылығын көргенде, оны оған айту керектігін, өйткені сіз айтқан жағдайда ол адамның жақсылық жасауға деген құлшынысы артатындығын білдірген. Бұл өз кезегінде халқымыздың «Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» дегенге саяды. Хазірет Али (р.а.) мақтау сөз естігенде: «Я, Алла тағалам! Мына айтылған сөздерге еріп, желігіп кетуден сақта! Оларға белгісіз тұстарымды кешіре гөр! Мені олар айтқаннан да жақсырақ қыла гөр!» – деген дұға оқитын болған. Біле білгенге бұл дұғаның терең мағынасы бар екені аян. Кей адамның өзін-өзі мақтауы сырттай оғаш көрінетіні де белгілі. «Өзін мақтау – ауамен қарын тойдыруға ұқсайды», – деп Имам Бұхари мысал еткен бұл жағымсыз қылықты халқымыз да жаратпаған. Жанқұтты шешен оны надандыққа балап былай деген: «Надандықтың белгісі – өзін-өзі мақтайды. Көкірегі соқырға, өмірде таң атпайды». «Мақтау – жел сөз жанға қас, қошеметшіл шығарған», «Сыпыра жақын, сұм құрбат, мақтанмен алды мазамды», – деп кейіген Абай атамыздың да мақтау естуге еш құмартпағаны байқалуда. Өзін-өзі мақтауды ол ақымақтыққа балап, өлеңінде былай дейді:

Мақтанады өзгелер мақтасын деп,

Шаужайымнан еш адам қақпасын деп.

Ол кеткен соң артынан күліп қалар

Антұрғаннан Құдайым сақтасын деп.

Ақымақ өзін мақтап былжырайды,

Шамаңа өлшеп сөйлесең нең құрайды.

Жақсы болсаң жарықты кім көрмейді,

Өз бағаңды өзіңнен кім сұрайды?!

Расында да жарықты – жарық деп жұртқа жар салудың не керегі бар? Ел оны өзі-ақ көрмей ме? «Іс бітті, қу кетті» деп аяқталатын «Қарға мен қу түлкі» мысалында түлкі қарғаны аузындағы ірімшігін алу үшін мақтайтындығын еске алсақ, демек, мақтаудың да тегін болмайтынын сезу қиын емес секілді. Абай атамыз оны «Сенбе жұртқа, тұрса да қанша мақтап, əуре етеді ішіне қулық сақтап» деп ескерткен. Бұл пікірді Шəкəрім бабамыз да қостаған:

Дос мақтайды сен жақсы көрмек үшін,

Дұспан мақтар елірте бермек үшін.

Есептемей есірік елің мақтар,

Көп нені айтса соны айтып ермек үшін.

Иə, біреуді мақтау не өзі мақтанудан адам барынша сақ жүргені дұрыс. Өмірде «Бүгінгі – дос, ертең – жау, Мен не қылдым, япырым-ау?!» деген жағдайлар да жиі кездесіп жатады. Ел бүгін жер-көкке сыйғызбай мақтаған жанның ертең халықтың қазынасынан қарын тойғызып жүрген алаяқ екенін, ұсталып түрмеге түскенін, шынтуайтында, елдің қамын емес, нанын жеген арамза екенін естігенде, жаға ұстап жүрген жайттар аз ба?! Осындайда көпті көрген, аузы дуалы данышпан бабаларымыздан Шал ақынның айтқанымен еріксіз келісесіз:

Біреуді жақсы деме сен,

Біреуді жаман деме сен.

Бұл дүниеден өткен соң,

Шын дүниеге жеткен соң,

Көтеріп көрге салған соң,

Көр қараңғы болған соң,

Кімнің жақсы-жаманын,

Бір жаратқан Хақ білер!

Рас, шын мəнісінде кімнің жақсы-жаманы Есеп күні о дүниеде білінер. Ендеше, бұл дүниеде жұмыр басты, екі аяқты көкірегі былғаныш пендені жер-көкке сыйғызбай мақтау орынсыз болар, одан да «Барлық мақтау бір Құдайға ғана жарасады» деген мұсылмандық танымды бəрінен биік қойғанымыз дұрыс-ау.