«Мен бойымдағы жақсы қасиеттер үшін кітапқа қарыздармын». М.Горький.
Келешегім, Алаш баласы!
Сіздерге айтуға міндеттіміз деп санаған, өмірлік қажеттілікті ой санаға ұтқырлықпен құйып, шегелеп сіңіріп кетуді парыз деп санаған ең өзекті өмірлік тілектер мен өсиетті өтініштеріміз өте көп. Соның бірі кітап оқудың адамзат баласына тигізетін зор пайдасының жай-жапсары жайында болатын. Соларды назарларыңызға айрықша шегелеп ұсынғанды жөн санадық. Жаһандану мен ғаламданудың обыр ағымы мен ықпалы күрделеніп те, күшейіп те келеді.
Кітап оқудан қалған ұлттың, әсіресе оның ұрпақтары орны толмас ауыр рухани жұтқа ұшырмай, азғындыққа құламай қоймайды. Демек, надан, кеще, мәңгүрт... ел, ұлттың болашағы оңбайды. Өйткені, егерде біз кітап оқудан тыйылсақ, онда ой ойлаудан да, айналамыздағы құбылысты талдау, барлау қабілеттен де, адамгершілік қасиеттен де, тіпті құнды ұтқырлық атаулының бәрінен де айырыламыз. Сонда төрт аяқты малдан адамның айырмасы қандай дәрежеде болмақ? Азғындық пен жұтаудың сан қилы түрін бір сәтке болса да, көз алдыңызға елестетіп көріңізші, ағайын. Бұл – сөз жоқ, қауіпті және өкінішті.
Кітап – адамзат баласының сан ғасырлық ақыл-ойының оқу арқылы жетілуінің, кемелденуінің арқасында қол жеткен дамылсыз даму үрдісінің жемісі, өткен тарихы мен өмірлік тағылым-танымының алтын сандығы. Ғабит Мүсірепов: «Кітап дегеніміз – алдыңғы ұрпақтың кейінгі ұрпаққа қалдырған рухани өсиеті. Кітап оқудан тыйылсақ, ой ойлаудан да тыйылар едік» деуі осыдан. Әлбетте кітапты таңдай білу, оны зейінді зеректікпен мұқият талдап оқи білу, ондағы сөздің, ойдың, түйінді тұжырымның құдіретін түсіну мен түйсіну, алған әсерлерді кейін өмірлік қажетіңе жарата білу, бұл – әрбір адамның білігі мен білім деңгейін, пайымы мен парасатын, көреген кемел кісілігін ұдайы шынықтыра білудің озық та ұтқыр жолдарын айқындай алатын алғы шарттарының бірі. Сонымен бірге көз жетпейтін жерге ұшқыр ой жетеді. Ал сол ойдың жүйріктігін жетілдіретін де, ұтқырлығын оздыратын да, сөзге шешендігін шынықтыратын да – кітап екені ақиқат. Сондай-ақ оқыған кітабыңдағы айтулы кейіпкерге еліктеудің өзі, тіпті автордың өзі сияқты тұлға болуға құлшыну, бұл – теңдесі жоқ құбылыс. Демек, кітап оқу, бұл – текті кісілікке, кемел адамгершілікке, кемеңгер көрегендік пен мәдениеттілікке қол жеткізу бағытында құрыштай шыңдала түсудің айтулы көрсеткіші екені хақ.
Иә, талдау, болжау, талғам, таңдау дейміз... Расында да бүгінгі жастарымыздың көпшілігінің кітап оқуға деген ниеті құрдымға құлдыраған тұста талғам, таңдау туралы, адамгершілік туралы сөз қозғаудың өзі артық сияқты. Мұның негізгі себебі неде? Бұл ел ішінде қандай өзгеріс-құбылыстың кесірінен туындап отыр? Сөздің шыны керек, бұл мемлекеттік саясаттағы ең үлкен қателік пен олқылық – осы еді. Яғни кітап оқымау, журнал ұстамау, газетке қарамау... қысқасы, қазақ елін кещелік пен надандыққа жығудың, яғни бұндай жүгенсіз азғындау мен рухани жұтаудың құрдымына қарай жеткізудің, мүгедектік шарықтаудың қасіреті – тәуелсіздікті жариялағаннан кейін басталған айтулы қасіреттеріміздің бірі екені бұлтартқысыз ақиқат. Өмірлік шындыққа текті кісілікпен тіке қарайтын уақыттың туғаны қай заман. Қаншама ащы болса да, шындығы – осы. Көреген көсемдікпен қасіреттің алдын алу мақсатында, қалыптасқан ұтқыр құндылықты ерекше мүдделікпен сақтап қалуды үйлестіре де, оздыра да алмадық. Ұр да жық ұранды жекешелендірудің кесірінен елді мекен, аудан орталығындағы көптеген мәдени ошақ – кітапханалар, оқырман залдары талан-таражға түсіп, түбегейлі жабылып тынды. Ендеше елдегі болып жатқан құбылыстың барысын жан-жақты терең талдаудан ажыраған ұлт, ұрпақтың қандай таңдауы болуы мүмкін? Олай болса, кітапқа деген кешегі құмарлықты қайтсек қайта қалпына келтіреміз? Қазақ елі ұтқырлықпен жаңаша арттыра аламыз ба? Қашан? Қалай? Бұндай өзекті де өткір сұрақтардың жауабын күллі қоғам, мемлекет болып, һәм ұлт, халық болып талқылайтын көкейтесті ең өзекті мәселеге айналғаны қай заман. Бірақ...
Алайда бүгінгі жүгенсіз кеткен қоғамымыздың кітап орнына пайдаланып жүргендері – ұялы телефон, компьютер және ғаламтор, смартфон... негізгі оқу құралы болып отырғандығы белгілі. Әрине, айналысқа енген жаңа технология мен техникалардың жетістіктері қоғамға қажет те болар. Бірақ...
Бұл жердегі әңгіме олардың ешқандай сараптаусыз, бақылаусыз, шектеусіз күймен жүгенсіз кетіп, зиянды тұсының тамыры тереңдеп бара жатқандығы жайында болып отыр. Бұл ешкімнен де жасырын емес. Бұл тарихи факт. Осының кесірінен бұлардың адамзат баласына тигізіп отырған пайдасынан гөрі, керісінше, кесапатты зияндары әлдеқайда аса ауыр күйде екені ақиқат. Алды-артымызды тиянақты талдаусыз, болжаусыз, талғамсыз тек көзсіздікпен, бассыздықпен, ессіздікпен «өркениет» сияқтыға еліктеу, ешіре құлшыну дертінің арты ауыр болатыны да даусыз. Айталық, ұрпақтарымыздың ой санасын жан-жақты улап, түрліше жағымсыз сәулелері денсаулыққа қатысты иммунитеттерді ұрлап, жүйке (нерв) талшықтарын талқандап, құлақ-көзден айырып, бойдағы табиғи қабілеттерін жалмап, мәңгүрттік қаулап... ақырында оларды теңдесі жоқ ұтқыр ұлттық дана жолдан қалай болған күнде де тайдыру, адастыру, азғындату, құрдымға жығудағы қатерлі қасіреттері анағұрлым басым күймен ушығып барады. Соның салдарынан ұлттық тарихымызда бұрын-соңды болып көрмеген қылмыс пен опасыздықтың түрлері көбейіп, күшейіп келеді. Ол ол ма, бұрын-соңды құлақ естіп, көз көрмеген өзі-өзіне қол жұмаудың (суициттің) сан алуан түрі де, одан көз жұмған адамдардың саны да шектен тыс артып, рекордтық дәрежені жаңалай түсуде. Мысалы, өзі-өзіне қол жұмсап өлгені 2016 жылы 3962-ге жетті. Бұл тіркелгені. Тіркелмегені қаншама. Міне, бұлардың кесапатты ықпалы қоғамымызда күшеюіне байланысты елдің, қоғамның, һәм ұлттың, ұрпақтың жүгенсіз зардап шегушілігі де жылдан жылға артып келеді. Дана халқымыз «қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» демекші, қазақ елі күрескерлікке жаппай қаулау үрдісімен тезірек түсуді ыждаһатты түрде қолға алмайтын болсақ, біздің көретін қасіреттеріміздің зоры әлі алда сияқты...
Біз, қазақ қауымы, әсіресе жастарымыз, тұрақты түрдегі кітап оқудан қалса, онда ойлау, талдау, болжау, таңдау тағылымдық пен танымдық қабілет-қасиеттеріміздің айтулы дәрежеде ақсайтыны, ой-өсіріміздің қалыптасу дәрежесі мен текті кісілік келбетіміздің ұтқырлығы төмендеуге жететіндігі айдан да анық ақиқат. Көкірегі соқыр, надан, кеще адамға өмірде жақсылықтың таңы атпайды. Жастар көргенін істейді. Айталық, адамзат тарихында бұрын-соңды болмаған қайырымсыздық, қатыгездік, қанішерлік, анайылық, баскесерлік... атаулының бәрі шектен тыс етек жайып кетуі, міне – осыдан болса керек. Бұның сыртында отбасындағы өзекті әлеуметтік, тұрмыстық... мәселенің дер кезінде ұтқыр шешімін таппай және оқыту-ағарту саласындағы кешегі кеңестік дәуірде озық дәрежеде қалыптасқан ұтқыр жүйені біліксіздікпен құлатудан кейінгі пайда болған тұралату дертінен әлі күнге арыла алмай жатқандығымыз тағы бар.
Қалай дегенде, солай бола тұрғандығына қарамастан, ендігі жерде, қазіргі таңда компьютерлік техникаларға тәуелділік айрықша артқан тұста қоғамымызды кітап оқуға күштеу арқылы қызығушылығын арттыру, бұл – оңай шаруа емес. Себебі қоғамдық тізгіннен де, өмірлік ескектен де айырылып қалдық. Уақыттың өзі дәлелдеп отырғандай ұлттық шаңырақты ортасына түсіру оп-оңай, кейін оны қайта қалпына келтіру, керегесін тіктеу, уығын тықтау ең қиын шаруа. Бұның бәрі, сайып келгенде, адамның өмірлік ізденімпаз еңбекқорлыққа, талғампаздыққа, адамгершілікке деген құштар талпынысты, құлшынысты ниетін, бейнетқор еңбекқорлыққа деген қабілетін жоятын кесапатынан орын болып жатқандығы сөзсіз. Бұған қоса ұлттық рухани жұтау қасіреттерін артыра түсетіні де даусыз. Сонымен бірге миллиондаған көрермені бар телеарналар мен жарнамалардың ұлтқа, ұлттық тәлім-тәрбиеге қатысты кереғарлықты жүгенсіздікпен жасап отырған қиянаттары өз алдына бір төбе. Бірақ қоғамды, ұрпақты қайткен күнде де жөнге түсіру, оларды сан алуан қаскүнемдіктің тырнағынан қорғау ауадай қажет шаруа. Бұл – ардың ісі. Бұл – көреген кісілік пен кемел тектіліктің, кемеңгер көсемдік пен дара даналықтың ісі. Ұлттық қауіпсіздігіміздің табантасы сонда ғана қапысыз қаланады емес пе?! Ендеше қоғамымызда мемлекет тарапынан бұларға қарсы тұра алатын батыл қадам, ұтқыр да озық шешімнің пәрменді ықпалы қажет. Қалай айтқан күнде де бұндай кезек күттірмейтін мемлекеттік стратегиялық өзекті мәселенің түйінін шешу үшін бәріміз қоғам, мемлекет, ұлт болып жұмылып, қолға алатын кезең әлдеқашан туғаны ақиқат.
Жапырақсыз қалса бұтақ – жетім,
Оқылмай қалса кітап – жетім.
Білімсіз болса ұрпақ – жетім,
Қорғаусыз болса ұлт – жетім.
Кеңестік дәуірде білмеген дүниеңді тезірек білу үшін үйдегі бар кітапты ақтарып, онда болмаса кітапханаға барып іздейтін едік. Тауып алған соң жан-жақты терең зерделеп, санамызға шегелеп сіңіретін едік. Осындай ізденімпаз еңбекқорлықтың арқасында ғана, өмірлік мүдделі ниет пен ынталы ықыласты еселей білудің арқасында ғана, ақырында бұрынғыдан да бетер тың серпінді серпіліспен өзімізді-өзіміз жетілдіруші де едік, қатардан оза да түсуші едік. Өмір болған соң әр қилы жағдайлар кездесіп тұрады ғой. Түрліше себеппен кітап оқи алмай қалсақ, құнды дүниеңді ұрлатып алғандай қуыстанып, әлде аса маңызды мүшеңді жоғалтып алғандай ыңғайсызданып, қоғамдық ортада да, білімді, білікті адамның қасында да өзіңді кем дәрежеде тұрғандай сезіктеніп, күйзеліске түсетінбіз. Сол себептен де өзіміздің күнделікті өмірлік күйбелең тіршілігімізде орын алған осынау қателіктеріміз бен олқылықтарымыздың орындарын қайткенде де тезірек толықтыру мақсатында, бәсекелі жарысты жаңаша оздыра түсудің бағытында кітаптарды жанталасты күймен оқуға, қайткен күнде де ізденімпаз білімді, сауатты адамдардан оза түсуге құлшынатынбыз. Өйткені, ол кезеңде кез келген отбасында теңдесі жоқ дәрежеде молшылық пен мерейлі береке түгейлі орныққандықтан тамақ тоқ, уайым жоқ, алаңсыз тіршілік кешті. Ел-жұрт бірі қалмай жатса да, тұрса да жаппай кітап оқудың үлгілі өнегесін оздырды. Әлемдік таңғажайып құбылыстарды игеруге жол ашты. Бұл өз кезегінде ғылымның құпиялы тұстарын айқындауға құлшындырды. Кітап миллионға жуық таралыммен шығып жатса да жетіспейтін. Сол себептен кітапты тапсырыс (подписка) арқылы қолға түсіру үрдісі де орнықты. Кітап ұстаздық рөлді қапысыз атқаратындықтан естінің тәрбиесін бұрынғыдан да бетер жетілдіре түседі. Ал текті уызға жарымай өскен, отбасында тәлім-тәрбиенің ұтымды үлгі-өнегесін көрмей өскен, кейін көреген ізденімпаздықпен өмірлік тектілік пен кемел кісілікті айналасындағы адамдардан, қоғамдық ортадан көре біліп, өзін қайткен күнде де өзгеріске түсіре білуге ерекше мүдделікпен құлшынбаған адам ғана баяғы ұлтсыз, тәрбиесіз, тексіз, мінезсіз... қалбында қала береді. Өзін-өзі тәрбиелей алмайтын адам, өзгені де (тіпті өз ұрпағын да) тәрбиелей алмайтыны даусыз. Қамшының сабындай өмірлік қысқа тіршілікте өзін-өзі жеңе алмайтын адамда жаңарудың ешқандайда үрдісі болмайды.
Сөздің шынын айту керек, өмірлік рухани қоржыны аса бай әмбабап дәрежеде жүрген адам, өмірлік ұлы мұраттарға елден бұрын қолын жеткізіп, шыңына шығады. Ұзақ ұтымды өмір сүреді. Міне, бұлардың бәрі, сайып келгенде, шын мәнінде ұтқыр күймен озық дәрежеде өмір сүре білудің мәні мен сәнінің де, мағынасы мен мазмұнының да ең айтулы көрсеткіші осы емес пе?! Шындығына келгенде дәл солай! Бұл – бір. Ерекше күйде ескеретін келесі екінші жағдай: ол өскелең ұрпақтарымызды ұлттық көрнекті тұлғаларымызбен, сан саладағы қайраткерлерімізбен мүмкіндігін қалай да тауып жиі кездестіріп отырудың ұтқыр үрдісін оздыра түсу, бұл – олардың кітап оқуға деген қызығушылығы мен құмартушылығын арттыра түсумен қоса, озық дәрежеде ұтқыр өмір сүре білуге деген, қоғамдық ортада тұлға бола білуге деген тың серпінді серпілістерін айрықша жандандыра түсетін ең ұтымды ұлттық асыл дәстүрлеріміздің бірі екенін бірі білсе, көпшілік білмейтіні сөзсіз. Үшіншіден, көп оқығанның тоқығаны зор, көпті көргеннің түйгені мол адам прогрессившілдік бағытта әрдайым жаңашыл, бастамашыл, халықшыл, турашыл, ойшыл, көшбасшы күрескерлік дәрежесінде жүреді. Дүниеде қасіреттің үлкені – ойдың жетімдігі. Ойы жетім адам – нағыз жетім. Ол – нағыз бақытсыз адам. Ол ұлтсыз, тәрбиесіз, тексіз, өзімшіл, қайырымсыз, қаскүнем, қатыгез... болады. Кеңестік дәуірде адамдар бір-біріне есепсіз дәрежеде ерекше мейірімді, бауырмал, қамқоршыл, адал жанашыр әрі айнымас сүйеніш бола білуге ұмтылатын, құлшынатын, аңсайтын.
Ал қазақ халқы тәуелсіз ел атанған тұста, яғни қазіргі таңда бұндай ұтқыр құбылыстың дәстүрін де, текті кісілікпен үнемі жетілудің арқасында кемелденушіліктің үрдісін де кездестіруге қатысты түсінік-ұғымының өзі санамыздан бұлбұл ұшып, мұңға айналып, теңдесі жоқ құндылықтарымыздың мүлде жоқ болудың қасіретті дертіне ұшырағандығы қандай өкінішті, десеңізші.
Расында да, Алаш баласы, кітапты үнемі оқып отыруды оздырмаса, күнделікті қоғамдық болмысты талдап отырмаса, өмірлік озық таңдау мен талғам-танымның ұтқырлығын шыңдап отырмаса, ақ пен қараның, жақсы мен жаманның, шындық пен өтіріктің, қасірет пен өнегелі құттың, алтын мен мыстың аражігін талдап ажыра алмайтын адамнан не күтуге болады? Тәуелсіз Елдігіміз бен Ұлттығымыздың бүгінгі және келешек тағдырына қатысты алды-артымызды жан-жақты талдай алмайтын, тіпті ұлттық алтын құндылық пен асылдық атаулының ұтқырлығын замана талаптарына сай жетілдіре түсу бағытында сын көзқараспен жаңаша бағамдай отырып, ұрпағымыздың ой санасына жаңаша сіңіруді оздыра алмайтын әке-шеше, ата-әженің... бойында текті кісіліктің қандай кемел қадір-қасиеттері болуы мүмкін? Қысқасы, һәм қазақтың ой санасын болсын, қоғамдық құрылымның кез келген сатысын болсын, ең алдымен дамылсыз кемелдендіре білуге қатысты ұтымды ұтқыр үрдіс-дәстүрлеріміздің озық дәрежеде болмауы, бұл – құрдымға қарай құлдыраудың, орны толмас қасіреттерге ұрындырудың зорына әкеліп соқтырмай тынбайтындығы сөзсіз. Ендеше, ендігі жерде, алдағы ағымдағы уақыттың бәрінде де қазақ баласы, не істемек керек?
Естеріңізде болсын, келешегім, Алаш баласы!
Кітапты құмарту арқылы құлшыныспен сүйсіне көп оқыған адамның көкірек көзі әрқашанда ояу, зейіні зерек, жүрісі сергек келеді. Озық дәрежеде өмір сүре білуге деген құштарлығының ұтымдылығы айнадай айқын әрі күндей жарық, абырой-беделі жоғары, мәртебелі мерейі биік, мінезі көркем, келбеті әсем, зиялы азаматтығы бекзат, талғампаз іскерлігі ұтқыр күйде келеді. Өмірлік таңдауы мен ұлттық мұраты асыл дәрежеде дамылсыз дами түседі. Кез келген ортада сөз сөйлеуге келгенде сөзшеңдігі мен ойшылдығы дара күйде болады. Сабырлы, байсалды, жүрегі кең, сезімтал, кешірімпаз дәрежеде өнегелі тіршілік кешудің ұтқыр үлгісін оздырады. Сөз саптауға келгенде тілі жүйрік және шешендік шеберлігін кез келген ортада мойындата білуге келгенде шуақты нұрлы сәулесін үнемі айналасына шашумен ғана өмір сүреді. Ұлттың үнемі жоғын жоқтап, мұңын мұңдап, халықтың сөзін дер кезінде айтуға келгенде ешкімнен де қаймықпайтын адал халықшыл, турашыл, ұлт мүддесіне қатысты мәселеге келгенде күрескерлік жолда белсенді келеді. Жеке басының байлығын және саяси ұпайын арттыра түсу мақсатында ұлт мүддесіне қарсы сатылымпаздық пен опасыздыққа барудың жолын өле-өлгенше түсінбейді. Сонымен қатар олардың өздерінің ұл-қыздары мен немере-шөберелерінің ой санасына ұтқырлықпен құятын өмірлік өнегелі өсиеттері мен баталарының тағылымдық құдіретінің ұлағаты орасан зор дәрежеде болады. Көп оқыған текті адамның рухани қоржыны ізденімпаз еңбекқорлықпен жинаған-терген гауһарлар мен інжу маржан түйіндерге толы болып, әмбебаптық дәрежеге жетеді. Қысқасы, кітапты заман талабына сай лайықты адам өмір сүру үшін оқу қажет. Әлемдік ұтқыр құндылықтар мен асылдықтарды дер кезінде игере отырып, ұлттық болмысымыздың ұтқырлығын жаңаша оздыра түсу үшін оқу қажет. Кітап – сарқылмайтын теңдесі жоқ алтын бұлақ және көнеріп тозуды білмейтін алтын қазына. Кітапты түп-нұсқадан оқудың ұтқырлығын ешбір техника да, технология да алмастыра алмайды. Көзіміз әбден жеткен мол дүние жайлы қазбалап айта берсек, кітап оқудан адамзат баласының алатын жан-жақты ләззәті мен құдіретті қуатында шектеулік жоқ. Болуы мүмкін де емес.
Біз, бәріміз де – қуат көзіміз. Есті де текті, көреген де кемеңгер басшының өзге мемлекеттер қазақ халқын көргенде таңғаларлық, үлгі-өнеге тұтарлық ұлағаты зор айтулы елі, оның кемел ұрпағы болуға міндетті. Сондықтан мемлекет, қоғам болып, һәм ұлт, халық болып, бір кісідей бір жұдыққа жұмыла бірігіп, пәрменді күрескерлікті қаулатудың жобасын жедел түрде қолға алатын ең өзекті де, ең өткір де адамзаттық мәселе екенін айдай айшықтау еді. Өйткені бүгінгі таңда ұрпақтарымыға мемлекет ананың айрықша ұтқыр махаббаты тапшы. Сонымен қатар мақаланың негізгі көздегені осынау көкейтесті өткір мәселелерге күллі елдің, ұлттың, мемлекеттің, қоғамның назарын аудару, ой салу, толғануға түркі болу, серіппедей серпінді серпіліске түсіру арқылы қоғамды, ұлтты, ұрпақты кемелдендіре білудің ұтқыр да ұтымды жолдарын (жобаларын) бірлесе табудың мақсатында баршаны жанқияр күрескерлікке шақыру болды. Оқы! Шабыттан! Жаса, Алаш баласы!
ХХІ ғасырдың сахнасында қазақ Мәңгілік елге айналу дегеніміз, ең алдымен өмірлік күрескерлік белсенділігі орасан зор, жан-жақты сауатты, білімі мен біліктілігі мол, текті мәдениеті мен іскер кемелдігі жоғары, жаһандық бәсекеге қабілетті ұлт бола білу деген сөз. Демек, күллі елді, ұлтты, һәм ұл-қыздарымыз бен шәкірттерімізді бәсекелі жарысқа лайық кемелдендіре білуді ұтқырлықпен үнемі оздыра түсу деген сөз. Яғни ХХІ ғасыр сахнасында қазақ елі тек есті де текті, кемел де көреген, білікті де кемеңгер дәрежедегі өз ұл-қыздарымызбен, немере-шөберелерімізбен ғана мақтануды да, марқаюды да ұтқырлықпен оздыра білудің арқасында ұлттық мәртебелі мерейімізді бұрын-соңды болып көрмеген дәрежеде асқақтата білудің озық та ұтқыр өнегелерін оздыра алатын алтын ғасырына айналдыру деген сөз. Ендеше байтақ елге, ұлтқа, һәм ұрпаққа, шәкіртке деген шын мәніндегі теңдесі жоқ жанқияр дәрежедегі жанашырлыққа толы ақ ниетіміздің өзі сөз жүзінде қалып қоймаса етті.
Молдағали МАТҚАН,
Халықаралық Мұстафа Кемал Ататүрік атындағы,
Алтын медалдің иегері, қоғам қайраткері,
публицист-жазушы, академик.
Дереккөз: qamshy.kz
