Ендеше, әзіл әдептерін Алла Елшісінің (с.а.у.) хадистері негізінде қарастырып көрейік:
1. Әзілдің мақсаты - қуаныш сыйлау.
Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.у.) да сахабаларының көңілін көтеріп, қуаныш сыйлау үшін қалжыңдайтын болған. Демек жаныңдағыларға шаттық сыйлау мақсатында айтылған әзіл де Алла Елшісінің (с.а.у.) сүннеті болмақ. Жөнімен айтылған қалжың әлбетте қуаныш сыйлайды. Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Қиындатпай, жеңілдетіңдер, кеудеден қақпай, қуаныш сыйлаңдар» дейді.
Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.у.) жұмсақ мінезін аша түсетін, біреудің кемшілігін емес, керісінше, мәртебесін көтеретін көптеген әзіл оқиғалар келтірілген. Анас ибн Мәліктің (оған Алла разы болсын) құлағының үлкендігін мақтан етуді меңзеп, оны Алла Елшісі (с.а.у.): «Уа, екі құлақтың иесі» деп атағаны бар.
2. Өтірік қалжыңнан аулақ болу.
Кей хабарларда: «Күлкі үшін мүлде болмаған оқиғаларды ойдан шығарып айтатындар неткен бақытсыз!» делінеді.
Бір күні Әбу Хурайра (р.а.) Пайғамбармыздың (с.а.у.) қалжыңдап отырғанын көріп: «Уа, Алла Елшісі! Сен де қалжыңдайсың ба?», деп сұрайды. Алла Елшісі (с.а.у.) оған: «Иә, мен де қалжыңдаймын, бірақ қалжыңдасам да тек шындықты айтамын» дейді. Демек, біреудің көңілі үшін мүлде болмаған оқиғаларды ойдан шығарып, өтірік әзіл айтудан аулақ болған жөн.
Алла құзырында өтірікші болып жазылудан сақтасын!
3. Қалжың өзгеге зиянын тигізбеуі керек.
Пайғамбармыз (с.а.у.): «Мұсылман —тілімен де, қолымен де басқа бір мұсылманға зиянын тигізбейтін адам» дейді. Тағы бір хадисінде: «Бауырыңның үстінен күлуші болма, Алла тағала оған мейірімділік етіп, сені пәлеге ұшыратуы мүмкін» делінген. Демек, өзгенің көңіліне тиетін істен, орынсыз әзілден сақтануымыз қажет.
4. Шамадан тыс әзіл-күлкіден сақтану.
Сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Көп күлме, өйткені күлкі жанды өлтіреді» десе, Хәкім Абай өзінің төртінші қара сөзінде: «Әрбір байқаған адам білсе керек; күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден ғафил көп өтетұғынын да, әрбір мастың сөйлеген кезінде бас ауыртатұғынын. Бұлай болғанда, күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не бір ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек. Өлмеген кісінің не дүниеде, не ахиретте басы бір ауырмай қалса керек. Әрбір уайым қайғы ойлағыш кісі не дүние...» дейді.
Расында, орынсыз және шамадан тыс күлкінің ұяты мен зияны көп. «Қалай күлгеніне қарап кісінің – әдептілігі, неге күлгеніне қарап – оның ақыл-өрісі танылады» дегендей, шамадан тыс қарқылдап күлу ешкімнің де абыройын үстем етпейді. Әсіресе орынсыз күлкінің қыз баласының иба-ізетіне нұқсаны орасан. Халқымыздың «қыздың күлгені-өлгені, жымиғаны-күлгені» деген даналығы осыны меңзесе керек?!
Адамзат баласының ардақтысы, сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.у.) қатты күліп отырғандардың қасынан өтіп бара жатып: «Менің білгенімді сендер де білгендеріңде, күлмей, жылар едіңдер», - деген екен.
Сондықтан да, әр мұсылман пәни тіршілігінде орынсыз күлкіден сақтанып, әдепсіз қылықтарымен емес, көркем мінез-құлығымен адамдарды өзіне тарта білгені жөн.
5. Тыйым салынған тақырыптарға қалжыңдаспау.
Бұла тақырыптарға дінді және діни нышандарды, әр адамның, әр шаңырақтың сыры саналатын дүниелерді жатқызуға болады.
Наным-сенім сияқты біреу үшін қасиетті дүниелер өзге біреудің мазақ ету немесе күлкі ету тақырыбы болмауы тиіс. Алла Тағала Құран Кәрімде: «Дінде зорлық жоқ» (Бақара сүресі, 256-аят.), - деп баяндаған. Сондықтан да, өзгенің сенімін қорлау – өз сеніміңді қорлаумен тең екендігін ұмытпай, әр адам өз сенімін бойына сіңірген көркем мінез арқылы насихаттағаны жөн.
Сол секілді кез келген пенденің, отбасының, қоғамның өз сыры, кішігірім айыбы болуы мүмкін. Сол кемшіліктің артың аңдып, оны әшкере етіп, күлкі қылудан сақтану қажет.
Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Бауырының көзіне түскен шаңды байқап қойып, алайда өз көзіндегі діңгекті ұмытып кететіндерің бар», - дейді. Тағы бір хадисте: «Егер біреудің жасырын күнәсін әшкере етсең, оны ашық істеуге итермелеген боласың» делінген. Яғни, айыбы әшкере болған кісі бұрынғыдай қымсынуын, әлгі қылығын жұрт көзінен жасыруын доғарып, ашық істей бастайды.
