«Парасаттылықтан нәсібі жоқ көптеген

ғалымдар бар. Ілімді жатқа білсе де, Аллаһқа

сүйікті бола алмаған!»

Хазіреті Мәуләнә

Хазіреті Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Алла Тағаладан үш түрлі ілім қабыл елған.

• Біріншісі - өзі мен Алла Тағала арасындағы сыр. Бұл ілім адамзат түсіне алмайтын болғандықтан адамдарға паш етілмеген. Тек қана Алла Расулына (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тән болған. Жәбірейіл (аләйһиссәләм): «Уа, Расулаллаһ! Мен сенің ақиқатыңды білсем, қасыңа келе алмас едім» - деген.
• Екінші ілім - жалпыға арналған ілім түрі. Бұл - адамдардың түсінігі қамти алатын деңгейдегі ілім. Бүкіл адамзат, осы екінші ілім түрін оқып біліп, амал етуге міндеттеледі. Бұл ілімнің басқа бір аты «шариғат».
• Үшінші ілім - кейбір лайықты әулие адамдарға тән ілім түрі, ол - тасаввуф, зүһд және ихсан түсінігіне жету ілімі. Яғни бұл ілім жүрек өмірімен байланысты. Сонымен қатар адамның бұл ілімге қабілеті мен шамасының керек болғаны сияқты жауапкершілік тек керек. Пенде өзінің амандығы үшін осы қабілетті жетілдіруге мәжбүр. Бұл - нәпсіні тазарту мен жүректі сафтандыру арқылы болады.

Сондай-ақ Құран Кәрімде:

«Шүбәсіз, нәпсісін тазартқандар құтылды». (А'лә, 14; Шәмс, 9). «(Ей, пайғамбар!) Әуестігі мен әуесқойлығын тәңір еткендерді (табынғандарды) көрдің бе? Енді сен оған өкіл боласың ба?» - делінеді. (Фұрқан, 43)

Тәбәрани риуаят еткен бір хадис шәрифте былай делінеді:

«Жер бетіндегілер табынған тәңірлердің ішіндегі Аллаһтың ең жек көретіні - нәпсі құмарлық».

Ләдүнни ілім деген - тасаввуф жолында рухани тәрбиенің нәтижесінде қол жеткізілетін Хақтың сыйы. Құран Кәрімнің көптеген аят кәримәларында осы ілім туралы айтылуы осының дәлелі. Мұсаға (аләйһиссәләм) байланысты келген алғашқы уахиларда осы шындықтың ишараттары айтылған... 

Мәуләнә Жәләлуддин Руми де (қуддисе сирруһ) «Ләдунни ілімнің» Құдайдың бір сыйы екендігін, ол тек қана «қалби истидады» (жүрек қабілеттілігі) бар адамдарға ғана берілетіндігін былай деп түсіндіреді: 

«Яқуб пайғамбардың Юсуфтың жүзінен көрген ерекше қасиеті өзіне тән еді. Юсуфтың жүзінен ол нұрды көру бауырларына нәсіп болмаған еді. Бауырларының жан дүниелері Юсуфты көруден де, түсінуден де алыс болатын. Рухтың қорегі - ғашықтық. Ал, Жанның қорегі - аштық. Яқубта Юсуфке деген бір тартылыс күші бар-тын. Сондықтан да, Юсуфтың көйлегінің иісі оған өте алыс жерден сезілді. Ал, көйлекті әкеле жатқан бауыры болса, ол иісті сезе алмады. Себебі, Юсуфтың көйлегі бауырының қолында уақытша ғана нәрсе еді. Бауыры ол көйлекті Хазіреті Якубқа табыстауға міндетті болатын. Басқаша айтқанда, ол көйлек бауырының қолында - түтқындаушының қолындағы құл сияқты еді. Түтқындаушының өзінікі емес. Сатушыдан өзгеге тиесілі еді.

Ирфаннан (терең түсінік, көкірек көз) нәсібі жоқ көп ғалым бар. Ілімді жаттап алған, бірақ Алланың сүйіктісі бола алмаған. Өйткені көрегенділікке тек кітап-қалам арқылы қолжеткізбейді. Ол ілім көңілін "мағрифат нүрымен" нұрландырған құлға ғана беріледі. Осындай бір көңілге ие болған тұлғалардың бірі Юнус Әмірә Хазіреті бұл ақиқатты өлең жолдарымен былай деп жырлайды: 

Юнус Әмрәм болды пақыр,

Ажал желкесін тоқыр,

Көңіл кітабынан оқыр,

Қолына қалам алмады.. 

Осы ұлық мәртебеге жетпеген ғалымдарда, яғни алған ілімін парасаттылыққа, көрегендікке айналдырмаған адамдарда, ілім «нақыл» түрінде ғана болады. Олар заһир (сыртқы) білімдердің шеңберінен шыға алмаған. Айналасы толған әулие болса да пайдасы жоқ. Өйткені олар өздеріндегі таяз мәліметтердің тар терезесінен қарағандықтан ақиқатты толықтай көре алмаумен қоймай, бұл кемшіліктерін айналасындағы әулиелерге телиді, яғни әулиелерден кемшілік тауып, өздері арқалаған Заһир (сыртқы) білімнің тұманына батып, арғы жақты көре алмайды...

Ілім тақуалық және ықыласпен қоректенбесе, пайдадан гөрі зиянға көбірек себеп болады. Тақуалықпен безендірілген ілім ғана Хақ Тағала алдында қабыл болып, иесіне сыр әлемінің есігін ашады. Сол кезде құл кітаптарда жазылмаған ілімге ие болады. Бұл тақуалықтың берекетімен ғана болмақ.

Алла Тағала былай дейді: «Алладан қорқыңдар (тақуалықтан таймаңдар)! Біліп қойыңдар Алла (сендерге білмегендеріңді) үйретеді!» (Бақара, 282).

Имам Ғазали мен Абдұлқадир Гәйлани сынды тұлғалар алдымен Заһири (сыртқы) ілімдердің шыңына жетті. Бірақ, ғайыб сырлары мен Аллаға апаратын нәзік те, жіңішке, әрі тартымды жолға рухани тереңдіктерінің ішінен кейінірек жетсе де, жетіп - Хақ Алланың досы болды. Алла (жәллә жәләлуһу) өзінің заттық ерекшеліктері мен сырларын соларға және солар сияқты шектеулі пенделеріне паш етті. Ол ұлы тұлғар - Аллаға берілуге тосқауыл болатын барлық кедергілерді жойды. Олардың тәндері зікірмен, мүжәһәда арқылы (нәпсімен күрес) және мусахаба мен мұрақаба (өзін Алланың бақылауында деп сезіну) арқылы нұрға айналды. Сырлар мен хикметтерді көзбен көруге қол жеткізді. Аллаһ Тағала бұндай нәрселерді әзәлден өзі үшін дос ретінде таңдаған пенделеріне ғана нәсіп қылады.

Хадис шәрифте былай делінеді:

«Әбу Бәкір көп намаз оқып, көп ораза ұстағандығынан сендерден үстем емес. Оның үстемдігі - жүрегіндегі тағзым ниетінен».

Көптеген аяттарда әулие құлдардың жүректеріндегі ихсан сезімінің арқасында мұнаймайтындықтары және аяқтарының астарынан өзендер ағып жататын жәннәттарға қол жеткізетіндігі айтылады.

Әбу һурайрадан риуаят етілген бір хадис шәрифте былай делінеді:

«Кейбір жасырын ілімдер бар, оларды тек Алланың «ариф» пенделері ғана түсінеді. Олар бұл жасырын ілім жайында сөз қозғаған кездерінде, өздерін артық санайтын тәкәппар топтар ғана "надандық" деп санайды. Сондықтан да, Хақ Тағаланың өз тарапынан ілім берілген ғалымдарды төмен санамаңдар! Өйткені Алла Тағала оларға сол ілімді берген кезде оларды төмен санамаған болатын».

Имам Ғазали (құддисә сирруһ) батын (ішкі, рухани) ғұламалардың Заһир (сыртқы) ғалымдардан үстемдігін мына мысалдар арқылы түсіндіреді:

«Имам Шафи (р.а.) Шәйбани Райдың алдында шәкірт сияқты тізе бүгетін. Оған: «Ей, Имам, сен кім, Шәйбани кім! Бұл құрметіңнің себебі не?» - деп сұраған кезде Имам Шафи: «Бұл адам, біздің білмегендерімізді біледі» - деп, жауап берген екен.

Ахмед бин Ханбәл мен Яхя бин Муаз кейбір мәселелерді Ма'руф Кәрһиден сұрайтын. Ол екеуінен мұның себебін сұрағанда, ол екеуі сахабалардың: «Уа, Расулаллаһ! Кітап пен сүннетте жоқ болса, не істейік?» - деп сұрағанда, Хазіреті Пайғамбар (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Оны салих адамдардан сұраңдар! Солармен ақылдасыңдар!» - деген хадис шәрифін мысал келтіруші еді.

Әлбетте батын (рухани) ғалымдар көрінбейтін әлемнің сырына қанық еді. Сәрий Сақати Жүнәйд Бағдадиге:

«Алла сені алдымен заһири (сыртқы) ілімдерге жеткізсін. Содан кейін сопы қылсын!» - деп, батасын берген екен. Сонымен қатар Харис бин Әсәд әл-Мухасибимен сұхбат етіп, одан әдеп пен ілім алуын кеңес беретін.

Хазіреті Омар (радиаллаһу анһу) қайтыс болған кезде Абдуллаһ бин Мәс'уд (радиаллаһу анһу):

«Ілімнің оннан тоғызы кетті» - деді. Сахабалар оған: «Әлі де ішімізде ғалымдар бар!» - дейді. Сонда ол: «Мағрифат ілімі туралы айтып отырмын» - депті.

Жалпылай айтқанда ілім деп, заһири (сыртқы) мәліметтерге айтылады. Мұндай мәліметтер ақылға, нақылға (аят, хадис, айқақтарға) және сыртқы тәжірибелерге сүйенеді. Ал, «мағрифат» пен "ирфан" (терең түсінік, парасаттылық, көкірек көз) болса, кәшфке, илхамға және ішкі тәжірибеге сүйенеді.

Сопылардың пікірінше адамның негізгі сипаты сауатсыздық. Аяттарда адам баласына өте аз білім берілгені және адам баласы өте сауатсыз әрі залым екендігі айтылады.

Ілім - Алла Тағаланың сипаты. Пенде Алланың берген аз мәліметіне қосымша «ихсанға» қол жеткізсе, ол «ариф» атанады. Мағрифаттан, яғни Алланы танудан үлес алуға тырысады.

Ақыл өз бетінше кәміл болса да, Алланың лайықты түрде тануға жеткіліксіз. Өйткені ақыл - адам үшін құрал ғана. Адам осы құрал арқылы ғана өзін танытушыны таниды. Сол сияқты, Алла Тағаланы да белгілеріне қарап тани алады ақыл. Хақ Тағала ежелде рухтардан:

«Мен кіммін?» деп емес, «Мен сендердің Раббыларың емеспін бе?!» - деп сұраған еді.

Адам ақылмен нәпсісін тазарта алмайды. Нәпсіні тек жүрекпен тазартуға болады. Қасиетті аятта бұған қатысты былай делінген: «Жүректер тек Алланы зікір етумен ғана тынышталады». (Рағд, 28). Тағы бір аятта былай делінеді: «Раббыңның есімін зікір етіп, барлық (нәпсі) байланыстарын үз! Раббыңа бет бұр!»- (Мүззәммил, 8).

Ибн Ата былай дейді: «Алла Тағала өзін халыққа жаратылыстары арқылы танытты» деп мына аятты оқиды: «Түйелерге қарамай ма? Қалай жаратылған?»(Ғашия, 17). Ал зиялыларға (ғалымдарға) кәләм сипаты арқылы танытты» деп мына аятты оқиды:«Құранды зерделемей ме?» (Ниса, 82). «Құранда түсірген аят кәримәларымызда мүминдер үшін шипа және мейірім бар». (Исра, 82) «Ең көркем есімдер Алланыкі». (Ағраф, 180)».

Әбу Хасан бин Әбу Зәрр, Шиблиден мынадай сөз жеткізеді: «Тасаввуф - жоғарғы көктен түскен иләһи ілім болып табылады. Ол бітпейді, таусылмайды. Бұл ілімнен тек лайықты иелері ғана пайдалана алады. Мұны тек Аллаһ Тағаланың арнайы үлкен сыйына бөленгендер ғана біле алады» деген. 

Бұл мәртебелерді өмірінде қолданбастан, айтып жеткізу мүмкін емес. Осы мәртебелерге жеткен сопылар «Фүсус» (Мухиддин Арабидің кітабы, ФүсусүлХикем) кітабындағыдай, жиі ишаралы, астарлы сөздерді қолданғанын көруге болады. Мұның себебі - жүрек ілімінен нәсібін алмаған адамдар өз беттерінше оқып, қате түсініп, адасып кетпесін дегендік.

Имам Ғазали, Бахауддин Нақшибәнди, Мухиддин Араби және Имам Раббани сияқты Хақ достары діннің сырларын, хикметтерін көріністен мағрифат ғарышына жеткізетін ерекше қабілет иелері еді.

Жәннатпен сүйіншіленген сахабалардың осы мағрифат ілімі себепті «еш» екендіктерін сезініп, иләһи салтанаттың алдында «қорқыныш (хауф)» халінде болғандықтарын білдіретін риуаяттар көп.

Юсуф Әсбат Хазіреті «ешкім болудың» бір түрі болып табылатын «қарапайымдылықты» кәміл түрде ұстануды былай түсіндіреді:

«Таңертең үйден сыртқа шыққаныңда кімге жолықсаң, оны өзіңнен жоғары көргейсің. Қарапайымдылық дегеніміз кім саған хақ нәрсе айтса оны қабылдағайсың да сенен төменгілерді өзіңнен жоғары санағайсың. Шам сияқты жұмсақ болғайсың. Түйе сияқты жетекке жүргейсің. Сен үшін сені мақтаушы мен жамандаушы бірдей болсын. Әрбір істе Аллаға бет бұрғайсың, басыңа келген жақсылыққа да, жамандыққа да шүкіршілік еткейсің".

"Ариф - өзіне келген жақсылықты, сый мен ізгілікті Хақтан деп біліп, ал кемшілікті нәпсісінен көрген адам... Құлдың адалдығының белгісі - көңілі тілімен, жүрегі іс-әрекетімен бірге болғаны» деген екен ол.

Хазіреті Әбу Бәкір (радиаллаһу анһу): «Әттең, құстар шоқыған бір құрма түйірі болсам!» - деген еді. Хазіреті Омар (радиаллаһу анһу) болса: «Әттең, шөп болғанымда, шіркін ештеңе болмағанымда!» - деген. 

Аммар бин Ясир Куфа мешітінде: «Мен куәмын. Осы дүниеде де, ақиретте де Алла Расулының жүбайы саналатын Хазіреті Айша (радиаллаһу анһә): «Шіркін, мына ағаштағы бір жапырақ болғанымда ғой!» - деген болатын.

Және Хазіреті Әбу Бәкір (радиаллаһу анһу) Ниса сүресінің: «Кімде-кім жаман іс істесе, жазасын тартады!» - (123 аят кәримә) деген аят түскен кезде қатты дірілдеп, Алладан қорыққандығынан: «Белім сынғандай болды, бүк түсіп қалдым!.» - деген болатын...

Дінді тек сыртқы жөнінен алып, ішіне, яғни рухани тереңдігіне бойлай алмау - ете қорқынышты қасірет. Адам білмеген нәрсесіне дүшпан. Салиқалылардың, шыншылдардың, абзал адамдардың ортасынан және олардың сұхбаттарынан алыстап, жолдың ортасында қалу - көңіл мен ұждан шеңберін тарылтып, ішкі-сыртқы нүрларды сөндіреді. Кітап пен сүннеттің нәзік даналықтарынан және әулие адамдардың рухани жарығынан мақрұм етеді. Адамға Хақ Тағала тарапынан берілген өмірдің қүндылығы болып саналатын сезімдерден айырылып, нәпсінің құлы етеді. Мұндай адамдар әлемге күңгірт көзбен қарайтын ғапылдық соқырлары болады.

Мұса (аләйһиссәләм) пайғамбар - адами дауылдар мен толқындарға толы, азғын, материялист Исрайл ұлдарына шариғатты орнату үшін жіберілген пайғамбар. Сол Хазіреті Мұса Қызырға: 

«Саған үйретілген ілімнен маған да үйретуің үшін саған ерсем бола ма?» - деді. Қызыр (аләйһиссәләм):

«Сен менімен жолдас болу үшін ешқашан да сабыр ете алмайсың!» - дейді. Осы сөздерден Қызыр (аләйһиссәләм) Хазіреті Мұсаның психологиялық жағдайы хақында жорамал жасап, Оған өзін түсіндірді, бірақ бұл жағдай соңында болады.

Хазіреті Мұсаның алатын сабағы - өз орнын біліп, сабыр сабағын үйрену еді. Яғни Хазіреті Мұсаға:

«Менімен бірге жүру үшін сабырлық таныту сенің қолыңнан келмейді. Сондықтан сен бұл мәселеде кешірімге лайықсың. Өйткені бұл ілімнің кәміл түрі әлі саған берілмеген», - демекші еді.

Мұса (аләйһиссәләм): «Иншаллаһ, мен сабыр етемін. Сенің ешқандай ісіңе қарсы келмеймін» - дейді. Қызыр (аләйһиссәләм) оған:

«Егер маған көнетін болсаң, мен саған сырымды айтпайынша, ешбір нәрсе жайлы менен сұрама! Яғни, таласуды былай қойғанда, түсіну үшін де сұрама!» - дейді. Демек, басқа білімдерде мәселені аша түсу үшін сұрақ сұрау керек болса, бұл ілімде сұрақ сұрау тыйым салынады екен. Бұл жерде шәкірттің нәпсісі іс-әрекетке емес, кебінесе қабілетке әзірленеді.

Хазіреті Мұсаның өмірінде бұл ілімнің оған тек қана Қызырмен (аләйһиссәләм) жолығудың нәтижесінде ғана емес, әр түрлі себептер арқылы берілгендігін де көреміз. Бұған байланысты бірнеше мысал келтірер болсақ: 

Мұса (аләйһиссәләм) Мысырда жүргенде Исрайл ұлдарына Перғауынның көзін құртатын болса, оларға «Тәуратты» алып келетіндігін уәде етеді. Перғауынның көзі құрығаннан соң Алладан Тәурат кітабын беруін сұрайды. Оған отыз күн ораза ұстауды, сосын тағы он күн қосып, осылайша қырық күнге толтырып ұстау бұйырылады.

Хазіреті Мұсаның Тур тауында қырық түн қалуында мынадай сырлы ишаралар бар:

• Әулиелер қараңғы түнге ұқсас қараңғы қиыншылық сәттерінде жапа шеккеннен кейін ғана мағрифат таңына жете алады.
• Барлық жетістік таңы қиын түндерден кейін болады. 

Мұса (аләйһиссәләм) Тур тауында үзбей ауыз ашарсыз отыз күн ораза ұстады. Қарны ашқан да жоқ, шөлдеген де жоқ. Сосын Қызырмен (аләйһиссәләм) кездесу үшін сапарға шығуға әмір алды. Жолда жарты күн өтпей жатып сабыры таусылып, қарны ашты. Қасындағы жолдасына:

«Тамағымызды әкел, жейік!» - деді. Өйткені оның Қызырға баруы бір сынаққа байланысты еді. Сынақтың үстіне сынақ қосылды. Жаратылыстың қасында жол жүргенде жарты күнде қарны ашты. Ал Тур тауындағысы Аллаға қауышып, онымен тілдесу сапары еді. Тұрған жерінің айбыны Оған тамақты ұмыттырып жіберді. Есінде Алладан басқа ештеңе болмаған тұғын. 

Улуль азм (Ұлық пайғамбар) пайғамбардың бірі саналатын Хазіреті Мұсаның Қызырдан Ләдүнни ілімін үйрену үшін жіберілуі - өте назар аударарлық жайт. Мұса (аләйһиссәләм) үшін сол сәтте Ләдүни ілімін білетін адамнан бұл ілімді үйренуі кемшілік емес. Бұл, Хазіреті Мұсаның барлық нәрсені біле бермейтіндігі, оған Алланың бермеген басқа бір ілімнің бар болғандығын көрсетеді. Бұл ілім, кейіннен, оған өзінен де төмен дәрежедегі Қызыр (Қыдыр) арқылы берілді. Бұл өз кезегінде - пайғамбарлар да иләһи ілім алдында әлсіз екендіктерін білдіру, әрі Хазіреті Мұса мен Қызырдың қолындағы ілімнің, болашақта келетін зүл-жанахайн (дүние мен ақирет білімін терең білетін адам) көз алдына әкелу арқылы Хазіреті Мұхаммед Мұстафаның (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мәртебесінің ең кәміл мәртебе екендігін білдіру үшін еді... 

Уа, Рабб! Бізді жүректері иләһи нүрға толған, мағрифат теңізінен нәсіп алған, сый-сияпат көріністеріне бөленген құлдарыңнан қыл! Әмин!¹

¹  Автордың «Мәснәуи бақшасынан бір шоқ гүл» атты кітабынан ықшамдап алынды. (Түрік тілінен қазақшаға аударылған кітап).