Кіріспе

Әбу Насыр әл-Фараби (874–950 жж.) — мұсылман әлемінің көрнекті философтарының бірі. Ол ислам философиясының дамуына елеулі үлес қосып, грек философиясы мен исламдық тәухид (бірқұдайшылық) көзқарастарын ұштастырды. Әл-Фараби Жаратушы (Алла Тағала) мәселесін өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» мен «Екі данышпанның көзқарастарын ұштастыру» сияқты еңбектерінде жан-жақты қарастырып, құдайлық болмыстың философиялық тұжырымын ұсынды. Бұл тұжырым Платон мен Аристотель ілімдерінің ықпалында болғанымен, исламдық таным шеңберінде баяндалған.

Алла Тағала туралы әл-Фарабидің түсінігі
Әл-Фараби Алланы бар болуы міндетті (уәжібул-ужуд) деп санады, яғни Оның болмысы ешнәрсеге тәуелді емес, керісінше, барлық жаратылыстың болмысы Оған тәуелді. Ол Алланы алғашқы ақыл деп сипаттады — барлық болмыстың бастауы және ең жоғары шынайы қайнар көзі. Бұл көзқарас Аристотельдің «алғашқы қозғалтқыш» (ал-мухаррик әл-әууәл) концепциясынан алынған, бірақ әл-Фараби оны ислам дініндегі Алланың жалғыздығы мен кемелдігіне негіздей отырып дамытты.

Әл-Фараби бойынша Жаратушының сипаттары

• Абсолютті жалғыздық (уахидия): Әл-Фараби Алланы еш серігі жоқ жалғыз, бөлінбейтін, құрамсыз деп білді. Ол – біртұтас әрі бірегей болмыс.

• Кемелдік пен абсолютті мұқтажсыздық: Алла Өз болмысында кемел, ешнәрсеге мұқтаж емес. Ал барлық жаратылыстар Оған мұқтаж.

• Ғылым мен ерік (қалау): Алла бүкіл болмысты қамтитын білім иесі, әрі ғаламның жүйесі мен мақсатын белгілейтін — Оның үздіксіз берілетін шапағаты (файзы) арқылы жүзеге асады.

Жаратушы және әлем: Файз (эманация) теориясы
Әл-Фараби әлемнің жаратылысын түсіндіру үшін файз теориясын ұсынды (эманация теориясы). Бұл теория бойынша, Алла Тағаладан алғашқы ақыл (әл-‘ақл әл-әууәл) тарайды, одан кейінгі болмыстар бірінен соң бірі ақыл иелері арқылы жаратылып, соңында материалдық әлемге дейін жетеді. Бұл үдеріс діни мәтіндердегідей тікелей жаратылыс емес, керісінше ақылмен жүзеге асатын бейматериалдық (абстрактылы) процесс. Дегенмен әл-Фараби Алланы барлық болмыстың соңғы қайнар көзі деп бекем айтты. (Ислам ақидасы бойынша әлемді тікелей Құдай Тағала жаратты, Құдай Тағала әлі де жарату үстінде - бүкіл әлемнің қозғалысын, адамдар мен хайуанаттардың іс-әрекеттерін бәрін жаратып жатқан Алла Тағала, сондықтан, фаиз теориясы Исламдың "күн фәякун" (бол деді, бола қалды) сенімі мен "қаюм" - "әрдайым жарату үстінде" деген сеніміне келінкіремейді-авт.). 

Әл-Фараби философиясы мен ислам сенімі арасындағы байланыс
Әл-Фараби грек философиясынан нәр алғанымен, Алланың жалғыздығы мен Рабб екендігін мойындау арқылы ислам сенімінің өзегін сақтап қалды. Алайда, кейбір ғалымдар оның идеяларын сынға алып, оларды гностицизмге (сырлы ілімдерге) ұқсас деп есептеді немесе абстрактылы ақылдарға (ал-‘уқул әл-муджаррада) жаратылыста тым үлкен рөл бергенін айтты.

Қорытынды
Әл-Фараби Жаратушы (Алла Тағала) туралы терең философиялық түсінік ұсынды. Ол ақыл мен исламдық қағидаларды ұштастырып, діни-философиялық ойға үлкен үлес қосты. Оның кей идеялары философтар мен дін ғалымдары арасында пікірталас тудырғанымен, әл-Фарабидің көзқарастары ислам философиясы тарихында елеулі орын алады.

islam.kz