Пайғамбарымыз баланы қалай тәрбиелеген?

Бірде мәдиналық бір кісі бақшасында өсіп тұрған құрмасына тас лақтырған баланы сүйреп отырып Пайғамбарымызға әкелді. Бала - жас та болса Ислам дінін қабылдаған Рафиғ ибн Амр еді. Келген кісі қатты кейіген сыңайда. Қабағы қатулы. Пайғамбарымыз болса, сол  сабырлы қалпын сақтады. «Балапаным, құрма ағашына неге тас лақтырдың?»,- деп сұрады. Бала: «Қарным қатты ашты. Құрма жегім келді»,- дегеннен артық сөз айтпады. Әз Пайғамбар (с.а.у.) балаға: «Жерге түскенін жесең же, бірақ ендігәрі құрмаларға тас лақтырма, жарай ма?»,-деді. Сосын баланың басынан сипап, оған былай деп дұға жасады: «Уа, Алла Тағалам! Бұл баланың қарнын тойдыра гөр!»[2]

Ал енді осы оқиғаға психологиялық талдау жасай отырып, астарындағы педагогикалық тәлім-тәрбие негіздерін ұғуға тырысайық.

Біріншіден, алдына ашумен алып келген балаға, оның кінәлі екенін біле тұра неге Пайғамбарымыз салған жерден ұрыспады? Өйткені, балаға ұрысқаннан гөрі оған жақсы көретініңді білдіру аса маңызды. Психология ғылымында дәлелденген осы бір әрекетке тоқталып өтейік.

Балаға мейірімділік таныту мен сүйіспеншілігіңді көрсету

Тәрбие берудің негізгі мәйегі – мейірім мен сүйіспеншілікте. Әсіресе, кішкене балалар үшін мейірім мен сүйіспеншіліктің орны ерекше. Бұл махаббатқа олар қашанда шөлдеп тұрады. Олар тек сүйіспеншілікпен ғана өсіп-жетіледі десек артық айтқандық емес. Бала кімнен мейірім көрсе, сол адамды ерекше жақсы көреді. Әрдайым соны іздеп тұрады. Оны ренжітпей, мейірімі мен сүйіспеншілігінен ажырап қалмау үшін оның айтқандарын орындауға тырысады. Өзі жақсы көрген кісіге еліктегіш келеді. Ендеше, сүйіспеншілік – бала тәрбиесіндегі негізгі қағида. Пайғамбарымыз барлық адамзаттан сүйіспеншілігін аямаған. Жан жүрегімен жақсы көріп, әрқайсысына жеке-жеке көңіл бөлетіндіктен, әр сахаба өзін «Пайғамбардың ең жақсы көретін адамы мен шығармын» деген ойға қалатын. Алайда, Алла Елшісінің балаларға деген мейірімі тіптен ерекше еді. Жоғарыдағы «Рафиғ ибн Амр оқиғасы» – осының нақты дәлелі. Дедектетіп Пайғамбарымызға әкеле жатқанда бұл бала қандай үрейді бастан кешті десеңізші?! «Қап, маған енді не істер екен? Не деп ұрсып, қалай жазалар екен» деп қатты қорқып келген балаға пайғамбарымыз «балапаным!» деген жалғыз-ақ ауыз сүйіспеншілікке толы жылы сөзін арнады. Сол жылы сөзімен қарсы алып, басынан сипап, мейірлене қарады.

Баланың қатесін түзетіп, дұрысын үйретуде жазалау тәсілінің ерекше орнының бар екенін жоққа шығармаймыз. Бірақ жазалаудан бұрын қателерді түзетуде ең әуелі мейірім мен насихаттың әсері мол екенін ескергеніміз жөн. Себебі, балалар көбіне жасаған қателіктерінің парқына бара бермейді. Мұндай жағдайда балаларға ұрсып-зекудің пайдасынан зияны басым болуы кәдік. 

Үлкендердің баланың басынан сипауы, маңдайынан сүйіп, иіскеуі яки құшақтап арқасынан қағуы, көтеріп құшағында тербетуі – бәрі-бәрі балаға оң әсерін тигізеді. Бала үлкеннің бұл ілтипатынан өзін жақсы көретіндігіне сенеді әрі сол кісіге деген құрметі де артады. Құшақтап, басын сипаған кісіні өзінің  қорғаушысы деп біледі. Зерттеушілер құшаққа алынып, құштарлана сүйілмеген, басынан сипалып, маңдайынан иіскелмеген балалардың кейбір психологиялық ауруларға ұшырайтынын дәлелдеуде.

Ата-ана яки кез келген педагог үшін балаға көп ұрсып, оған ұзақ ақыл айтқаннан гөрі оның басынан сипап, мейірім көрсетіп, арқасынан қағуы әлдеқайда әсерлі. Бұның астарында құрғақ сөздермен жеткізуге келмейтін небір сезімдер бар. Жоғарыда келтірілген оқиғада «қате іс-әрекет  үстінде ұсталып, енді не істер екен» деген үреймен келген балаға пайғамбарымыз ең алдымен «балапаным!» деген жылы сөзін арнаған. Қорқып келген балаға жылы сөз ғана айтып қоймай, «қорықпа, мен сені қорғаймын» дегендей басынан сипауы, әрине, бала жүрегіндегі қорқыныштың орнына қуаныш сыйлады. Өзіне жанашыр жан тауып, оның қасында өзін сенімді сезінген бала  ойындағысын бүкпесіз айтты.

Балаға құлақ асу

Баланы әуелі тыңдай білу керек. Сөйлеген бала өзінің ішкі дүниесін ашып береді. Әр нәрсені дұрыс түсінуге бала ақылы жете бермейді. Сол  себепті баланың  не  ойлап тұрғанын білу қажет. Біз көбіне баланы қателікке ұрындырған себептерді іздемейміз. Дереу өзіне ұрса жөнелеміз. Жоғарыдағы Рафиғ ибн Амр оқиғасында пайғамбарымыз оған дереу дүрсе қоя берген жоқ, «Әй, оңбаған! Біреудің бақшасында нең бар?! Енді тас лақтырады екенсің көресеңді көрсетем, қолыңды тура шағам!» деп ұрысқан жоқ. «Неліктен тас лақтырдың?» деп, онымен тілдесті. Бала себебін айтты. Қарны ашқаны, құрма жегісі келгендігі анықталды. Аш баланың мұндай әрекетке баруы табиғи жағдай екені сөзсіз. Не істесе де дереу жазалауға жүгірмей, алдымен баланы сөйлетіп, тыңдай білу қажет.

Балалар балалықпен қате жасайды. Ал үлкендер болса, олардан үлкен кісінің істейтін ісін күтеді. Қате жасаса дереу ұрсып, жазғыра жөнеледі. Көбіне балаларын тыңдауды қажеттілік деп те ойламайды. Бала болса, өз ісінің қателігін түсінбегендіктен ата-анасының яки үлкендердің не үшін ұрысқанын, яки жазалағанын түсінбей дал болады. Сөйтіп, үлкендер маған жамандық жасады яки ата-анам мені жақсы көрмейді деген ойға қалады. Міне сондықтан баланың ішкі дүниесімен сырласпастан, оның ойын білместен, жасаған ісінің дұрыс еместігін түсіндірместен оған ұрысу, жазалау дұрыс емес.

Балама нәрсе көрсету

Ата-аналардағы қателіктердің бірі – баланы не болса содан тыйып, іс-әрекетін шектей беруі. Баланың қате қылығын тыйған кезде, орнына басқа бір дұрыс нәрсені көрсету керек. Олай болмағанда бала баяғы істеген қателіктеріне қайта басуы я болмаса қырсық мінезділікке бейімдеуі мүмкін. Мысалы, бала ыдыс-аяқпен ойнағысы келгенде, дереу қолынан ыдысты жұлып алғаннан гөрі «ойнасаң, мә, мына сынбайтын ыдыспен ойна» деп оған басқа ыдыс беру керек. Үйдің керегелерін сызғыштап ойнаған баланың қолына дереу басқа бір дәптер яки қағаз ұстатып немесе арнайы тақта мен қалам сатып алып беріп: «сызсаң мынаған сыз», «жүгірсең, мұнда емес ана жерде жүгір», «көрсең, бұл фильмді емес ана фильмді көр» деген секілді баламаларды көрсетуіміз қажет. Жоғарыдағы оқиғада пайғамбарымыз «Құрмаларға тас лақтырма! Жесең, жерге түскендерін же!» деп, тыйыммен қоса балаға басқа балама іс ұсынды.

Қазіргі кездегі қалада балалар баратын ойын залдары мен кино театрларда көрсетілетін фильмдер бала тәрбиесіне, мінез-құлқына залалды болуы мүмкін. Сондықтан балаларға ана жерге - мына жерге барма дегеннен гөрі, оларға басқа жағдай жасау керек. Үйге компьютер алып, зияны жоқ ойындар мен  фильмдердің СD-лерін дайындап, ойын ойнап, кино көретін уақыттарын белгілеген жөн. 

Тілек тілеу не балаға бата беру

Ата-ана қашанда баласының тілегін Құдайдан сұрауы жөн. Бұл педагогтар үшін де маңызды. Көптеген хадистерде баласының тілеуін тілеген ата-ана дұғаларының қабыл болатындығы айтылған. Пайғамбарымыз жоғарыдағы оқиғада балаға дұға ету арқылы дұғаның маңыздылығын білдіруде. Қолынан келер тәлім-тәрбие берген педагогтар да бұдан кейін балалар үшін үнемі Жаратқаннан тілек тілеп жүргендері дұрыс.[3]

Қорыта келгенде, адамға әр жасқа  сай тәлім-тәрбие беруде ұлағаты мол тамаша ұстаз, ақиық Пайғамбардан алар үлгіміз көп. Оның бала тәрбиесіне қатысты көрегендігі жоғарыдағы бір оқиғамен ғана шектеулі емес. Кезінде тұтастай бір қоғамды жамандықтан тыйып, жақсылыққа тәрбиелеген хазіреті Мұхаммедтің (с.а.у.) өмірі мұқият зерттелуі тиіс. Ол – бала тәрбиесінде қиындық көріп жүрген ата-аналар мен педагогтар үшін таптырмас үлгі.

* * *

Пай­ғам­ба­ры­мыз (с.а.у.) ерек­ше қол­бас­шы еді. Ел әс­ке­рі өлім­нен қаш­қан уа­қыт­та Оның (с.а.у.) жауын­гер­ле­рі дін­ді, Отан­ды қор­ғау жо­лын­да өлім­ді із­деп, өлім­ге жү­гі­ре­тін. Яғ­ни, өлім олар­ды емес, олар өлім­ді қор­қы­та­тын. Оның тәр­биесі­нен өт­кен әр­бір тұл­ға, жас бол­сын, кә­рі бол­сын мей­лі әйел бол­сын: «Ота­ным­ды бер­ге­нім – ді­нім­ді бер­ге­нім, ді­нім­ді бер­ге­нім – бар­лық нәр­сем­ді аяқ­қа тап­тат­қа­ным. Ота­ным­ды, ді­нім­ді, ар-на­мы­сым­ды аяқ­қа тап­та­тып, қор­ла­нып өмір сүр­ген­ше, қа­һар­ман шейіт боп өл­ге­нім ар­тық» – дей­тін­дей ер­жү­рек ба­тыр­ға ай­на­ла­тын. Оның (с.а.у.) же­тіл­дір­ген қол­бас­шы­ла­ры Ислам­ды бе­сік­те тұн­шық­тыр­ғы­сы кел­ген сол кез­де­гі Иран, Ви­зан­тия сияқ­ты ұлы дер­жа­ва­лар­ды өз­де­рі­не бас идір­ді. Мұн­дай со­ғыс тә­сі­лін же­тік біл­ген күш­ті дер­жа­ва­лар­ды же­ңу – араб хал­қы­ның Ис­лам­нан бұ­рын үш ұйық­та­са тү­сі­не де кір­мей­тін.

• Пай­ғам­ба­ры­мыз ке­ре­мет пси­хо­лог еді. Ол адам­дар­дың қо­ғам­да­ғы дә­ре­же­сі­не, ақыл дең­гейі мен тү­сі­ні­гі­не жә­не мі­нез-құ­лық­та­ры мен құ­был­ма­лы кө­ңіл-күй­ле­рі­не қа­рай сөз таң­дап, уа­қыт бел­гі­лей­тін. Мі­не, сон­дық­тан Ол кей­де бір ға­на сө­зі­мен за­ма­ны­ның заң­ғар тұл­ға­ла­ры­ның жү­ре­гі­не жол тауып, кө­ңі­лі­не Ис­лам­ға де­ген сүйіс­пен­ші­лік отын маз­да­та­тын. Бар­лық са­ха­ба­ға жү­ре­гі­нен же­ке орын бе­ріп, ерек­ше на­зар ау­дар­ған­дық­тан, әр­қай­сы­сы өзін «Пай­ғам­бар­дың ең жақ­сы кө­ре­тін ада­мы шы­ғар­мын» де­ген ой­да қа­ла­тын.
• Ол бар­лық ғы­лым­ның не­гі­зін қа­лап, өш­пей­тін хат қал­дыр­ған – ға­лам­ның ға­лы­мы. Оның осы­дан он төрт ғасыр бұ­рын түйін­деп айт­қан ха­дис­те­рі мен Оған түс­кен Құ­ран аят­та­рын – қа­зір­гі тех­но­ло­гия мен зерт­ха­на, жал­пы ғы­лым дү­ниесі ен­ді ға­на тү­сі­ніп, Оның (с.а.у.) пай­ғам­бар­лы­ғы мен Құ­ран­ның хақ­ты­ғы­ның ал­дын­да бас июде. Бү­гін­де ғы­лым өзі­нің сан рет жа­ңы­лып, не­ше мәр­те қа­те­лес­кен же­рін­де – Құ­ран­ның әу ба­стан дөп ба­сып ту­ра айт­қа­нын кө­ріп таң­ға­лу­да. Құ­ран­да­ғы ғы­лы­ми аят­тар осы кі­тап­тың «Кі­тап­тар­ға иман» бө­лі­мін­де же­ке бе­рі­ле­тін болғандықтан, қа­зір тек Пай­ғам­ба­ры­мыз­дың (с.а.у.) ғы­лым­ды он төрт ға­сыр арт­қа тас­та­ған бір­не­ше ха­ди­сін мы­сал ре­тін­де келті­рейік.

·   Сүн­дет. Алла Ел­ші­сі он нәр­се­ні  адам та­би­ғатына тән нәрселердің қатарына жат­қы­за­ды. Со­ның бі­рі – сүн­дет­те­лу.

Қазіргі ғалымдар ер кісінің жыныс мүшесінің аузындағы терінің ластық пен түрлі мик­робтарды жи­най­тындығын, нәтижесінде оның түрлі ауыруларға себеп болатындығын дәлелдеуде. Ал одан сақ­та­ну жо­лы – сүн­дет жа­са­ту.

Бү­гін Аме­ри­ка мен Анг­лияда сүн­дет жа­сат­қан­дар­дың са­ны мил­лион­нан ас­там. «Элеф­те­ром Ти­нос» грек га­зе­ті­нің ха­барлау­ын­ша, АҚШ-тың пе­ди­ат­риялық ака­де­миясы жүр­гіз­ген зерт­теу­ге қа­ра­ған­да, ұл ба­ла­лар­дың 59,5 %-ы сүн­дет­те­ле­ді екен. Осы­лай іс­теу ар­қы­лы олар көп­те­ген ауру­лар­дан сақ­та­нуды көздейді.