Қазақтың ежелгі генетикалық жадысынан орын алған ұлттық қасиеттерінің бірі һәм бірегейі ат сыншылығы. Бұл туралы ел ішінде небір аңыз-әңгімелер жетерлік. Атап айтсақ, соның бірі – ХVII ғасырда өмір сүрген атақты Толыбай сыншы. Бұл кісінің сыншылығы хақында ғұлама атамыз Мәшһүр Жүсіп және жазушы Сәуірбек Бақбергеновтің жазбаларында кездеседі.
Толыбай сыншы жолаушылап келе жатып, анадай жерде жатқан аттың қу басын көзі шалады. Тізгінді тартып тұра қалып: «Мынау ерен жүйріктің басы екен, имек тұмсық, бөкен танау, көзінің ойындысы терең, жар қабақ, екі жақтың ортасы алшақ, тістері әлі жалтырап тұр, сүйегі қандай асыл еді жануардың. Мына тұмсығына қарағанда шоқтығы биік, аяғы ұзын, қоян тірсек, серпіні қатты, сіңірлі екен. Құмдауыт, босаң, көбелең жерде бәйге бермейтін жылқы. Жасы тоғыздан асып, онға қараған дер шағында өлген екен, жануар. Аттың өлгеніне үш жыл болыпты», депті.
Қасындағылар:
- Шын жүйріктің сыны қалай? – дегенде:
– Шырақтай жанған томаға көзі болады, етектей еріні болады, қас албасты қабақты келеді, от орнындай тұяқты келеді. Ал шықшыты оралып жатқан түбектей болады, құлағы көлге біткен құрақтай болады, жалы күлтеленген жібектей болады. Құйрығы қынаптан шыққан қанжардай, жауырыны сыпыра шапқан тақтайдай, омыртқасы отаудай болады. Мықыны тар, сауыры зентекті қара көмірдей, жамбасы ұста соққан сандалдай болады. Кебеже қарын, кең құрсақ, сүбелік жері тастан соққан қорғандай, төсі тастан құлаған бұлақтай, бақайы қысқа, мойыны құлжа мойын, бауыздау жері піскен алма сағақты келеді, - депті.
Жас тұлпардың сынын толтырып, сипатын жетілдіру үшін, алдымен оның сүйегін ағартады, бел қызығына қандырады, көңілін көтереді. Ол үшін жас байталдарды таңдап алып үйірге салады.
Жыл өткен соң үйірдегі бір байталды сойып жілігінің кемігін көреді. Егер жілік іші қаракемік болса, тұлпардың сыны әлі толған жоқ деп көреді де, үйірден алмайды.
Келер жылы тағы бір байталды сойып, жілігін байқайды. Осылай сойылған байталдардың жілігі ағарғанға дейін тұлпарды үйірден алмайды. Ал сойылған байталдың жілік кемігі әбден ағарған кезде тұлпардың сыны толды, күші жетілді, күйіне келді деп көреді. Одан кейін оны баптап бәйгеге қосса, алдына қара салмайтын сәйгүлік болады.
