Жар-жар — қазақ халқының тұрмыс-салт жырларының ежелден келе жатқан жанрлық түрінің бірі. Ол қыздың ұзатылатын тойы аяқталып, аттанар алдында орындалады. Күйеу бастаған жігіттер жағы атқа мініп келіп, отау үйдің сыртынан жабықты ашып өлең бастайды.
Сәукелесін киіп отаудағы шымылдық ішінде отырған қалыңдықты қоршаған жақын жеңгелері мен бойжеткен құрбылары қыздың атынан жауап өлең айтады. Осылай айтыс түрінде орындалатын жауаптасу өлеңінде қыздар жағы оң жақта еркелеген қыз ғұмырдың өтіп бара жатқанына, өмірдің өткіншілігіне өкініш білдіреді. Жат жұртқа барғанда ата-анасы мен туған-туысқандарының, құрбы-құрдастарының орыны толмайтындығын өлеңге қосып, әлі де болса ойнап-күліп жүре тұруға мұрша бермей аттандырып жатқан ата-анасына наразылығын білдіреді. Өз кезегінде жігіттер жағы ерге шығып, бала сүйіп, түтін түтетудің атадан қалған жол екендігін айтып, ол жаққа барғанда қайын жұртының туған-туыстарын жоқтатпайтындығын айтады. Жігіттер жағы “Алып келген базардан қара насар, жар-жар-ау, Қара мақпал сәукеле шашың басар, жар-жар-ау, Мұнда әкем қалды деп қайғырмаңыз, жар-жар-ау, Жақсы болсаң, қайын атаң орын басар жар-жар-ау” десе, қыздар жағы “Есік алды қара су майдан болсын, жар-жар-ау, Ақ жүзімді көргендей айнам болсын жар-жар-ау. Қайын атасы бар дейді осы қазақ, жар-жар-ау, Айналайын әкемдей қайдан болсын, жар-жар-ау”, — деп сызылта әндетіп айтатын өлең мәтіні, көбінесе, бір-біріне ұқсас болып келеді. “Жар-жар” сөзі дағдылы қайталанып келіп отыратындықтан да өлең осылай аталып кеткен. Қазақстанның кейбір өңірлерінде оның орнына “үкі-ау”, “ай-ау” сияқты тіркестерді қосып айтатын жағдайлар да кездеседі. Өлең мәтіні 11 буынды қара өлең үлгісімен немесе 7 — 8 буынды жыр ағымымен айтылады. Өлеңнің алғашқы екі жолы, көбінесе, ұйқас үшін алынған, тұспалды білдіретін мазмұнда болады, негізгі ой үшінші, төртінші жолда айтылады. Әдетте, Жар-жарда дәстүрлі қоғамның адамгершілік ұстанымы жырланады, оның мәтінінде қалыптасқан дүниетанымды бұзатындай жаңа шумақтар сирек болады. Кезектесіп, көп дауыспен айтылатын Жар-жар табиғатында ойын-сауықтық сипаттар басым болады да, оның орындалу мәнері дала сахнасындағы театрландырылған көріністі елестетеді. Ғұрыптық салт бойынша Жар-жар айтып болған соң жігіттер отау үйдің үзігін сыпырып тартып әкетеді. Бұл отаудың жігіт жұртына көшірілетінін, қыз ғұмырдың аяқталғандығын, қыздың көп ұзамай аттанатындығын білдіретін салт. Жар-жар өзінің мәні жағынан өнегесі мол, өміршең жанр болып есептеледі. Қазіргі заманғы үйлену тойындағы Жар-жар жаңа мазмұнға ие болған, оған ақын-жазушылар жаңа сөз жазып, жаңа әнмен жас жұбайлар тойында міндетті түрде орындалатын өнер туындысына айналған.
Жар
Жар, жұбай — ерлі-зайыпты адамдардың бір-біріне жақындығын білдіретін туыстық атау. Ал зайып сөзі, көбінесе, әйелге қатысты айтылады. [1][2]
Қазақ халқының әдет-ғұрып, ұлттық ойын-сауық ойындарының бір қатарына айтыс-арқау, желі, программалық репертуар болып отырады. Осындай әдет-ғұрып, ойын-сауық айтыстарының бір түрі — «Жар-жар». Ұзатылған қызбен қоштасатын бозбалалардың той үстіндегі айтылатын сағыныш сәлемдері, көбінесе жеке-жеке айтудан гөрі екі жаққа бөлініп көп дауыспен айтылады, бір жағы — күйеу, екінші жағы — қалыңдық. Немесе күйеулер жағы — еркектер тобы да, қалыңдық жағы — әйелдер тобы. Жар-жардың бір ерекшелігі, өзге үйлену салт өлеңдеріне қарағанда, белгілі бір қалыпқа түскен сөзі мен әні болады, көпшілік жағдайда жұрт оны жаттап алып айтады. Күйеу жағы қуанышты, көтеріңкі әнмен айтса, қыздар тобы көбінесе мұңды, қайғылы үнмен айтады.
Содан кейін жігіттер тобы қызды жұбатып, барған жеріндегі қайын жұрт, қайын ата, қайын енесі туған үй, туған ата-анадан кем болмайтындығын айтады. Оларды да өз ата-анаңдай, өз ауылыңның адамындай бір туып, бірге өскен бауырыңдай жақсы көр деп үгіт айтады. Мұның бәрін көпшілік жағдайда әзіл-қалжың ретінде жеткізеді. Ал қыздар тобы жігіт жағының жұбатуына қарсы: құрбы-құрдасының ортасында отырып, ойнап-күлгенінің қызығын, туған ел, туған жердің ыстықтығын айтып шағынады. Жат жердің, жат ұяның қалай қарсы алып, қалай қарайтынын ойлап, толғанады. Оны жігіт пен қыздың мынадай сөздерінен байқауға болады:
Жігіттер:
Алып келген базардан қара нөсер,
Жар-жар-ау!
Жар-жар-ау,
Қара мақпал сәукеле шашың басар,
Жар-жар-ау!
Мұнда әкем қалды деп қам жемеңіз,
Жар-жар-ау!
Жақсы болсаң, қайын атаң орын басар,
Қыздар:
Есік алды қара су майдан болсын,
Жар-жар-ау,
Жар-жар-ау.
Ақ жүзіңді көрерлік айнам болсын,
Жар-жар-ау,
Қайын атасы бар дейді осы қазақ
Жар-жар-ау,
Айналайын әкемдей қайдан болсын,
