2019 жылы Қытайдың Хэ Цзянкуй есімді ғалымы үлкен эксперимент аясында АИТВ (адамның иммун тапшылығы вирусы/AIDS/СПИД) жұқтырған ер адамдарды және бұл аурудан сау әйелдерді ЭКО арқылы жұптастырды. Тәжірибе бойынша бір әйел ғана Нана және Лулу есімді егізді көтерген. Сәбилердің АИТВ ауруымен туатыны айтпаса да белгілі. Алайда Хэ Цзянкуй эмбрион кезінде егіздің ДНҚ-сын өзгертеді. Осының нәтижесінде балалар ауру жұқтырмайды. Эксперимент жасаған қытай ғалымы не үшін сотталды? Құрсақтағы сәбидің ДНҚ-сын өзгерту адамзатқа қаншалықты қауіпті? Қазір бұл ғалым мен ДНҚ-сы өзгерген егіз қайда? Бұл жайында baribar.kz ақпарат көзінің шолушысы Таңшолпан Бегалықызының талдау материалын назарларыңызға ұсынамыз.

Қытайда эмбрион кезінде ДНҚ-сы өзгерген алғашқы балалар туды

Синьхуа ақпарат агенттігі 2019 жылдың қаңтарында Қытайдағы Оңтүстік ғылым және технология университетінің доценті Хэ Цзянкуй есімді ғалымның сотталғанын хабарлаған еді. Ол жатырдағы эмбрионның ДНҚ-сын өзгерткені үшін айыпталды. Хэ Цзянкуй бұл іске даңқ үшін ұмтылды деген дақпырт бар. Әрі еңбегін өзі мақтан тұтады екен.

Хэ Цзянкуй “Адамзат генін өзгерту” халықаралық екінші саммитінде өз жобасы туралы баяндап тұр

Ол 2016 жылдың маусымында бірнеше ғалымның басын қосып, адам эмбрионын өзгертетін жоба бастаған. Басында өзі қаржыландырған. 2017-2018 жылдары экспериментке қатысатын сегіз жұп табады. Екі әйел бала көтереді. Біріншісі Нана және Лулу есімді егіз босанды. Екіншісінің де сол уақытта аяғы ауыр болғаны белгілі, бірақ қазір қандай күйде екені беймәлім. Бір жұп эксперименттен шығып кетеді, қалған бес жұп балалы бола алмады.

2018 жылдың 26 қарашасында Хэ Цзянкуй гені жатырда өзгертілген сәбилердің дүниеге келгені туралы хабарлады. Гуандун провинциясы “гені өзгертілген сәбилерге қатысты жағдайды” тергеуге бірден кірісіп кетті. Өйткені мұндай әрекет Қытайда заңмен тыйым салынған болатын.

Егіздің ДНҚ-сы қалай өзгертілді?

Хэ Цзянкуй Лулу мен Нананың ДНҚ-сына CCR5delta32 мутациясын CRISPR генетикалық өзгеріс технологиясы арқылы енгізді. Бұл технология 2012 жылы ашылған еді. Ол “молекулярлық қайшы” көмегімен ДНҚ жіптерін өзгертеді. Яғни ДНҚ-ның қажет емес бөлігі жойылады немесе алмастырылады.

Бұл мутация осы уақытқа дейін емі жоқ саналатын тұқым қуалайтын ауруларды жоюға қабілетті. Ең әуелі ол қанның ұюының нашарлығынан қан тоқтамайтын гемофилия ауруын, муковисцидозды, қан аздықтың бір түрі – бета-талассемияны емдеуге жол ашады.

Эмбрион ДНҚ-сын өзгерту не береді және оның қаупі қандай болуы мүмкін?

Жалпы, мұндай эксперименттер ғылымға белгілі: осы уақытқа дейін эмбрион клеткаларына жасалып келген еді. Алайда нәтиже 3-5 күн ішінде жойылатын. Бірақ Хэ Цзянкуй әріптестеріне: “Экспериментті ары қарай жалғастырып, “жетілдірілген” адамның дүниеге келуіне мүмкіндік бермеске?” деген сауалдар қойып, бұл саланың ары қарай дамуы туралы ой тастады.

Әзірше ДНҚ-ны мутациялаудың оңтайлы жағы көп. Ол адамның АИТВ-ға қарсы иммунитет қалыптастырады, есте сақтау қабілетін жақсартып, білім-ғылым үйрену қабілетін арттырады. Инсульт алған соң ағзаның жылдам қалпына келуін қамтамасыз етеді. Қазір белгілі жалғыз кемшін тұсы бар – өзгерген ДНҚ-сы бар ағза Батыс Ніл безгегіне қарсы тұру қабілеті төмен. Дегенмен бұл безгектің айтарлықтай сирек кездесетін ауру екенін ескерсек, адамзаттың көп бөлігі геномын өзгертіп, жағдайын жақсартып алар еді. Бірақ…

Иллюстрация: James Huson / dribbe.com

Адамның ДНҚ-сын жасанды мутация технологиясымен өзгертудің қауіпсіз емес екеніне, алдын ала болжай алмайтын өзгерістің болуына ықпал етпейтініне бірде бір генетик кепілдік бере алмайды. Оксфорд университетінің этика бойынша эксперті Джулиан Савулеску мұның ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір генетикалық ауру тудыруы мүмкін екенін айтады.

Ал “Қазіргі бейне-қалпымызды ДНҚ қалай жасайды?” (Blueprint: How DNA Makes Us Who) деген кітаптың авторы, әйгілі генетик Роберт Пломин да бұл өзгеріске қатысты пікір білдірген. Оның айтуынша, баланың есте сақтау қабілеті төмен болса, одан мықты математик шықпауы мүмкін. Бірақ оның генін өзгертсе, ол тұқым қуалайтын аурулардан емделіп қана қоймайды. Әлгінде айтқанымыздай, оның қабілеттерін өзгертуге болады. Расында, баласының бәрінен ақылды, бәрінен де қабілетті, бәрінен де әдемі болғанын кім қаламайды?

Ғалым және Лулу мен Нана қайда?

2019 жылдың желтоқсанында Хэ Цзянькуй лицензиясыз адам эксперименті мен медициналық процедуралар туралы заңнаманы бұзғаны үшін 3 жыл түрмеге қамалды, оған 3 миллион юань айыппұл салынды.

Адам эмбрионы генін заңсыз түрде өзгертуге қатысқан Чжан Жэньли мен Цинь Цзиньчжоу да сотталды. Чжан Жэньли бас бостандығынын 2 жылға айырылып, оған 1 миллион юань айыппұл салынды. Ал Цинь Цзиньчжоу 1 жыл 6 ай абақтыға қамалып, 500 мың юань айыппұл төлейтін болған.

Laba.Media сайтының ғылыми редакторы Владимир Губайловскийдің айтуынша, Лулу мен Нана Қытайдың бір жерінде дәрігерлер мен ғалымдардың бақылауында өсіп келе жатыр. Олар – тарихтағы эмбриондары өзгертілген алғашқы балалар. Олардың ағзасы бұл өзгеріске болашақта қалай әсер ететінін болжау мүмкін емес.