«Тәртіптілер» кастасы мен цифрлы Левиафан
Қытайды елемеу — бұл жай қателік емес, жаһандық жүйені түсінудегі түбегейлі жаңсақтық. Қытай «дамыған vs дамушы» деген қарапайым екіұшты модельге сыймайды. Бұл жай ойыншы емес, бұл — өз алдына ерекше шахмат тақтасы, онда қайталанбас партия жүріп жатыр.
Қытай Батыс жолымен де, күйреп жатқан елдердің жолымен де жүрмейді. Ол өзіне ғана тән, саяси жүйесі мен технологиялық ұмтылыстарына негізделген үшінші жолды қалыптастырып келеді.
1. Неге Қытай Батыстағыдай базалық табыс (БТ) енгізбейді?
Мәселенің ауқымы: Қытайдағы автоматтандыру жұмыстан айыратын адамдар саны — 10–20 миллион емес, 200–300 миллионға дейін жетуі мүмкін. Осыншама адамға ең төменгі БТ-ны төлеудің өзі гиперинфляцияға және қаржы жүйесінің күйреуіне әкелуі мүмкін.
Идеологиялық үйлеспеушілік: «Ештеңе істемей ақша алу» идеясы Қытай Коммунистік партиясының еңбек пен қоғамдық пайда культіне тікелей қарсы. Ақша тарату — масылдықты қолдау, әлеуметтік бақылауды жоғалту ретінде қабылданады.
Альтернативаның болуы: Қытайда БТ-дан әлдеқайда қуатты әрі табиғатына сай құрал бар — бұл әлеуметтік рейтинг жүйесі.
2. Цифрлы Левиафан: Қытайлық альтернатива
Ақша таратудың орнына Қытай «Басқарылатын Пайдалы Қызмет» жүйесін енгізеді. Бұл жүйе — цифрлы бақылауға негізделген, мемлекет азаматтарға жай ақша бермейді, тапсырма береді.
Қалай жұмыс істейді?
Азамат жұмыссыз қалса — көшеде қалмайды, бірақ мемлекеттен чек те алмайды. Оның негізгі өмірлік қажеттіліктерге (баспана, тамақ, көлік, медицина) қолжетімділігі — мемлекет тарапынан жүктелген тапсырмаларды орындауына және әлеуметтік рейтингіне тікелей байланысты болады.
Мүмкін болатын тапсырмалар:
Қоғамдық жұмыс: көше тазалау, саябақтарға қарау, құрылыс жұмыстарына қатысу.
Әлеуметтік қызмет: қарттарға көмектесу, мектептер мен ауруханаларда көмек көрсету.
Цифрлық бақылау: әлеуметтік желілерді қадағалау, видеобақылау деректерін сараптау, интернеттегі «мемлекетке қарсы» белсенділікті анықтау.
Саяси адалдық: патриоттық іс-шараларға қатысу, идеологиялық онлайн курстардан өту, күмәнді көршілер жайлы хабарлау.
Тапсырмаларды орындамау — рейтингтің төмендеуіне, ал ол өз кезегінде интернет жылдамдығынан бастап пойыз билетін сатып алуға дейінгі құқықтарға шектеу қоюға әкеледі.
3. Жаңа каста: «Тәртіптілер»
Осылайша Қытай Батыстағы «Дельта» кастасынан мүлде өзгеше жаңа әлеуметтік тап құруда.
Дельта кастасы (Батыс): тұтынушы, енжар адамдар. Олардың рөлі — тек тұтынып, проблемалар тудырмау. Еркіндігі — тауар мен ойын-сауықты таңдауда. Бірақ бұл модель көбіне нашақорлық пен виртуалды тәуелділікке әкеледі.
Қытай кастасы – «Тәртіптілер»: белсенді орындаушылар. Олардың рөлі — мемлекеттің бұйрығын орындап, қоғамдық тәртіпті қолдау. Еркіндігі — рейтингті көтеру арқылы көбірек игілікке қол жеткізу. Бұл модель адамды босаңсытпайды, ол іштей бақытсыз болуы мүмкін, бірақ мас та емес, бос та емес – ол мемлекеттің берілген істерімен айналысып жүр.
Бұл жүйе Батыстағы БТ шешпейтін басты мәселені шешеді — өмір мәнінің болмауы. Қытай мемлекеті тек тамақ қана емес, мақсат береді — мемлекетке қызмет ету. Авторитарлы тұрақтылық тұрғысынан бұл — әлдеқайда берік модель.
4. Қытай үлгісінің геосаяси салдары
Қытай өз моделін белсенді түрде экспорттайды. Африка, Азия және Латын Америкасындағы авторитарлық режимдер үшін бұл — аса тартымды ұсыныс:
Технология: 5G жүйелері, «ақылды қалалар» платформалары, толық бақылау технологиялары.
Әдістеме: әлеуметтік рейтинг пен «басқарылатын пайдалы қызмет» жүйесі арқылы халқын бақылау.
Бұл әлемді жаңа биполярлық модельге бөлмек:
Батыс блогы: демократия элементтері бар, БТ алатын тұтынушы халық.
Қытай блогы: техно-автократия, әлеуметтік рейтинг арқылы басқарылатын орындаушы халық.
«Үшінші әлем» елдері енді анархия мен Қытай үлгісіндегі сырттай басқару арасында таңдау жасайтын болады. Көптеген элиталар үшін бұл таңдау анық — тәртіп пен бақылау.
5. Қытайдың ЖИ (Жасанды Интеллект) экономикасының механикасы
Қытай бұл касталық жүйеден тыс емес, бірақ ерекше жолмен жүзеге асырады:
Батыста ЖИ — жеке монополия (техно-корпорациялар).
Қытайда ЖИ — мемлекеттің құралы, партия билігінің жалғасы.
Құнды төмендету:
Қытай өндірісті автоматтандырып, чиптер мен роботтарды өзі жасайды, энергияны — арзан әрі өзінде өндіреді (АЭС, СЭС, күн станциялары, сирек металдар). Адам еңбегі барынша қысқарып, тек энергия мен шикізатқа тәуелділік қалады.
Бәсекелестік жоқ:
Кез келген жеке компания партия билігіне қауіп төндірсе — біріктіріледі немесе жойылады.
Пайда қайдан?
Табыстың көзі — халық емес, мемлекет пен элиталар. Олар ЖИ-инфрақұрылымына қосылу үшін ақша төлейді, өйткені онсыз ел экономикасы жұмыс істей алмайды.
Адамның рөлі:
Орташа біліктілік жойылады. «Артық» адамдар (Гамма) — өтпелі кезеңде арзан жұмыс күші болады. Кейін роботтар арзан болғанда — оларды БТ жүйесіне енгізу немесе маргинализация күтіп тұр.
Қорытынды: AGI (Жалпы Жасанды Интеллект)
Бүкіл бұл касталар мен бақылау жүйелері — ескі әлемнің соңғы агониясы. AGI тек жұмыс орнын ғана емес, мәжбүрлі еңбек ұғымының өзін де жояды. Ал онымен бірге «адам болу деген не?» деген түсінік те өзгермек.
Таяу болашақтағы молшылық дәуірі туралы — келесі жазбада...

Өмір Шыныбекұлы