Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы таяуда жариялаған баяндамасында күллі әлемде безгекпен күрестің бәсеңдегені және аталмыш індетпен күрестің қосымша қаржыны қажет етіп отырғаны айтылған. Бұдан бөлек, жекелеген мемлекеттер тарапынан безгектің қауіптілігін ескермей, аталмыш індетпен күресте салғырттық танытып отырғаны сынға алынды. Аталмыш денсаулық сақтау ұйымының директоры Педро Алонсо Женева қаласында өткен баспасөз мәслихатында осы уақытқа дейін тиімділігін көрсеткен безгекпен күрестің шараларының көбісі қазіргі уақытта жарамсыз болып қалғанын жеткізді. Ал безгек кеңінен тараған Африка құрлығындағы елдер арасында аталмыш індетпен күресте жоғары жетістікке қол жеткізген Танзанияның«ZanzibarLeo» ақпарат көзінің келтірген дерекке қарағанда, жыл сайын безгектен әлем бойынша 400 мың адам опат болып, 200 млн адамның жұқтырады. Осыған қарап, аталмыш індеттің ауқымдылығы мен төндірген қатерін аңдай аласыз. Неге екені белгісіз, кейінгі кезде әлем бойынша бұрын келмеке кетті деп саналған індеттер қайта бас көтеріп жатыр. Солардың бірі – безгек пен шешек. Осы орайда Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы безгек індеті бас көтерген елдерге аталмыш індеттің алдын алу мен бетін қайтаруда, емдеуде танзаниялық тәжірибені үлгі етіп отыр. Танзаниялық «Nipashe» ақпарат көзі келтірген мәліметке үңілсеңіз, безгекпен күрес жобасын денсаулықты жақсарту жөніндегі зерттеу институты жүзеге асырады. Аталмыш жобаның жүзеге асуына Қытай билігі мен Ұлыбританияның халықаралық даму мәселелерімен шұғылданатын министрлігі қаржылай қолдау көрсетіп келеді. Безгекпен толассыз күрес өз нәтижесін беріп, аталмыш індеттін бетін біржола қайтармаса да кеңінен тарауына жол берген жоқ. Аталмыш індеттен масаның шағуынан таралатындықтан Танзанияда масадан қорғайтын торлармен ел тұрғындарын жабдықтап, аталған дерттің алдын алып отыр. Танзаниялық және қытай ғалымдары бірігіп, безгекті жұқтыру қаупі үлкен өңірлер мен өлкелерде безгектің бетін қайтаратын стратегияны сәтті жүзеге асыра білді. Бұл стратегияның алғашқы кезеңі 2015 жылдың сәуір айынан бастап, 2018 жылдың шілде айына дейін Пбани облысында қолға алынды. Нәтижесінде безгектің таралу қатерін 25,7%-дан 4,9%-ға дейін кеміте алды. Сондай-ақ, аталмыш жоба аталған елдің Иквирири және Чумби елді-мекендерінде жүзеге асырылды. Ал аталмыш жобаның екінші кезеңі Пуани әне Линди аудандарында жүзеге асырылды. Жыл сайын Африка құрлығында 250 мыңнан аса бала осы індеттен баудай түсіп жатады. Ал масадан қорғайтын тор аурудың таралу қатерін 70%-ға дейін төмендеткен.

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет:

Безгек (Маlаrіа - безгек) — бұл инфекциялық қан ауруы, ол адамды қалтыратып, аласұрғызады Бұл безгекпен ауыратын адамның қанынан безгек паразиттерін сорып алатын шыбын-шіркейлер, маса-соналар арқылы тарайды және олар басқа адамды шагып, оның қанына безгек инфекциясын түсіреді, бірнеше мәрте қайталатын ауру түрі. 

Безгек - Plasmodium тұқымдасындағы қарапайымдылармен шақырылатын, трансмиссивті механизмен берілетін адам организмінде эритроциттерді зақымдап, клиникасында ұстама тәрізді қызбамен, гепатоспленомегалиямен, анемиямен өтетін антропонозды инфекция.. Таратушы Anopheles тобына жататын масалар. Клиникасында ұстамалы қызба, гипохромды анемия, талақ пен бауырдың өсуі болады.^[1]

Этиологиясы[өңдеу]

Қоздырғышы- Plasmodium тұқымдасының, Spjrjzela класының қарапайымдылары. Адамда плазмедийлардың 4 түрі ауруды тудырады:

1. P.vivae- 3 күндік безгектің қоздырғышы
2. P.falciparum- тропикалық безгектің қоздырғышы
3. P.malariae- 4 күндік безгектің қоздырғышы
4. P.elale- овале безгектің қоздырғышы

Плазмодийлардың биологиялық циклі 2 түрде өтеді:

• спорогония (жыныстық циклы) Anopheles тұқымдас масалардың организмінде өтеді.
• щизогония (жыныссыз цикл) адам организмінде

Масалар ауру адамды немесе тасымалдаушыларды шаққан кезде қанмен бірге маса организміне еркек және ұрғашы гематоциттер енеді. Спорогония 1 - 1-5 ай ішінде өтіп, спорозиттер қалыптасуымен аяқталады. Адам организміне спорозиттер инфекцияланған масаның сілекейімен де (шаққан кезде) щизогония 2 кезеңмен өтеді:

1. бауыр клеткаларында – тінді щизогония
2. эритроциттерде – эритроцитарлы щизогония

Тінді щизогония ұзақтығы:

1. P.vivae- 6 тәулік
2. P.falciparum- 8 тәулік
3. P.malariae- 15 тәулік
4. P.elale- 8 тәулік

Эритроцитарлы щизогония ұзақтығы: P.vivae- 48; P.falciparum- ; P.malariae- ; P.elale- ;

Эпидемиологиясы[өңдеу]

Инфекция көзі: ауру адам, тасымалдаушы және Anopheles тұқымдас масалары. Инфекцияландыру уақыты:

• тропикалық безгекте – 1 жылға дейін
• 3 күндік және овале безгекте 1-2 жыл
• 4 күндік безгекте – көп жылдар (10 жылдан аса)

Тарау механизмі трансмиссивті. Таратушысы: Anopheles тұқымдасының масалары. Тарау жолдары – трансмиссивті (гемотрансфузиялық) сирек:

• трансплацентарлы
• босанған кезде

Ауыратындар[өңдеу]

Эндемиялық ошақтарда көбінесе 2-5 жастағы балалар ауырады. Қабылдау мүмкіншілігі- жоғары. Иммунитет: тұрақты емес, түріне байланысты өте баяу түрде қалыптасады.

Көбінесе безгек масасының шағуынан жұғады. V ғасырдан бері белгілі, балшық маңындағы тропикалық немесе субтропикалық аумақтарда кең тараған.

Паразиттің қауіптілігі XX ғасыр басында анықталды. Жыл сайын әлемде дәл осы ауруға 250 млн. адам шалдығып, оның 2 млн-ы қайтыс болады. Безгек басқа паразит түрлеріне қарағанда ауырлау, тіпті соңы өлімге әкеледі. Бұлар қанды қызыл жасуша ішінде тез тарайды. Жаппай 42-72 сағат аралығында шығады. Кейін адам 4-10 сағатқа жуық тітіркеніп, қызуы 40,6-ға дейін көтеріледі. Және басы қатты ауырады. Безгекпен күресудің бірден бір жолы осыны таратушы масаларды жою.

Патогенезі[өңдеу]

Тінде шизогония безгектің барлық түрлерінде инкубациялық мерзімге сәйкес өтеді. Безгектің барлық клиникалық көріністері эритроцитарлы щизогонияға байланысты: инкубациялық мерзім аяғында эритроциттердің ішіне тінді меразоиттар енеді.

• эритроцитарлы шизогония басталады

Оның ұзақтығы:

• 3 күндік 48 сағат
• тропикалық – 48 сағат
• овале безгекте – 48 сағат
  • 4 күндік безгекте – 72 сағат.

Нәтижесінде безгек пароксизмі пайда болады. Безгек пароксизмі бұл эритроцитарлы щизогония нәтижесінде пайда болатын пирогенді заттарының патогенезі әсеріне сенсибилизденген организмнің спецификалық емес жауапты реакциясы. Әр ұстама кезінде:

• қанға биологиялық белсенді заттар шығады
• тамырлардың өткізгіштігі жоғарылайды
• қан сұйықтығы тінге шығып, ісіндіреді
• трембтар пайда болады

Анемия пайда болуындағы жағдайлар:

• паразитемияның деңгейі
• зақымдалған эритроциттердің саны
• аутоиммунды өзгерістер (гемолиз, әсіресе тропикалық безгекте)

Клиникасы[өңдеу]

• Безгек үстамасы әдетте 3 сатыдан тұрады:

1. Безгек қалтыраудан басталады және бас жиі ауырады. Науқас 15 минуттан 1 сағатқа дейін қалтырайды.
2. Қалтырау ыстықтың көтерілуіне жалғасып, ол 40°-қа дейін және одан да жоғары көтеріледі. Адам әлсірейді, терісі қызарады, сандырақтайды. Ыстық бірнеше сағат немесе күн бойы сақталады.
3. Ақырында адам малшына терлейді және ыстық түседі. Ұстамадан кейін адам әлсірейді, бірақ өзін біршама сергек сезіне бастайды.

• Әдетте адамда безгек кезінде әр 2—3 күн сайын қызу болады (безгектің түріне қарай), ал ұстама басталатын кезінде қызу күн сайын қайталайды. Ыстықтың түсуі мен кетерілуі оқтын-оқтын өзгеріп тұрады Сондықтан себепсіз ыстығы көтерілген әрбір адам қанын безгекке тексерту керек.
• Созылмалы безгек көбіне талақтың үлкеюі мен қанның азаюына себепші болады.
• Жас балаларда беттің бозаруы мен қанның азаюы бір-екі күннен кейін басталады. Бұл жағдай безгек миды зақымдаған кезде болады (церебральды безгек), қызба үстамасы естен тану үстамасына жалғасады. Науқастың қолы көгіс тартады, демалысы жиілеп, тереңдейді. (Ескерту: Емшек сүтін ембеген балалар безгекпен тым жиі ауырады).

Безгектің 4 түрі бар:

1. 3 күндік
2. 4 күндік
3. тропикалық
4. овале безгегі

Безгек циклді түрде өтеді:

• продромальды кезең
• қыба кезеңі
• 2-лік латентті кезең
• ерте рецидивтер кезеңі
• кеш рецидивтер кезеңі

Ауырлығы бойынша безгек:

• жеңіл
• орташа ауырлықта
• ауыр түрде өтеді

Инкубациялық кезең:

• 3 күндік безгекте 10-11 күн
• овале безгекте 11-16 күн
• 4 күндік безгекте 21-24 күн
• тропикалық безгекте 9-16 күн

Продромальды кезең ұзақтығы 2-4 күн

• бас ауруы
• артралгия, миалгия
• әлсіздік

Қызба кезеңі ұзақтығы 3-5 күн.

• жоғары температура
• әлсіздік, бас ауруы
• миалгия, артралгия
• бел ауырсынуы
• гепатоспленомегалия

Безгек пароксизм кезеңі ұзақтығы 6-12 сағат Қызбалы ұстама 3 кезеңнен өтеді:

• қышу
• ыстықтау
• терлеу кезеңі

Жалпы белгілері:

• бас ауруы
• гепатоспленомегалия
• жоғары температура 39-40С
• бас айналу, құсу
• галлюцинация, қалтырау
• тахикардия

2-лік латентті кезең

• субфебрильді температура
• вегетативті бұзылыстар

Ерте рецидивтер кезеңі 2 апта немесе 3 айдан кейін пайда болады.

• бас ауруы
• миалгия
• қызба болмайды
• гепатоспленомегалия

Кеш рецидивтер 6 айдан кейін пайда болады. Клиникалық белгілер болады, кейде ауыр өтеді.

Безгектің әртүрлі түрлерінің клиникалық ерекшеліктері:[өңдеу]

• Тропикалық безгек:
  • ұстамалар көбінесе түске дейін басталады
  • қалтырау кезеңі қысқалау және бәсеңдеу өтеді
  • қызу кезеңі (температура 39-40С) 10-12 сағ-қа дейін
  • терлеу кезеңі – шылқылдаған тер баспайды
• 3 күндік безгек:
  • ұстамалар түстен кейін (14-15 сағ) туады
  • қатты қалтырау 15 минуттан 2-3 сағ-қа дейін
  • терлеу кезеңі 15 минуттан 2-3 сағатқа дейін өтіп, қатты тер шығумен сипатталады.
• Овале-безгек:
  • ұстамалар көбінесе кешкілі уақытта немесе түнда басталады
  • қатты қалтырау 15 минуттан 2-3 сағатқа дейін болады
  • қызу кезеңі 2-6 сағат
  • генерализденген термен аяқталады
• 4 күндік безгек:
  • ұстамалар көбінесе түскі уақытта болады

Асқынулар[өңдеу]

• церебральды безгек
• гемоглобулинді қызба
• инфекция-токсикалық шок

Диф.диагностика:

• клиникалық көріністермен
• эпидемиологиялық мәліметтермен
• лабораторлы тексерумен

Анализ жасау және емдеу жолдары[өңдеу]

 

Безгектің басты симптомдары.^[2]

 

Безгектің әдеткі компьютерлік үлгісі

Емі[өңдеу]

• Этиотропты:
  • патогенетикалық
  • симптоматикалық
  • рецидивтерге қарсы

Этиотропты емді гематотропты препараттардан бастайды (хинин, артемицин, хлоронил, прогуанил, фансидар)

Аурудың соңы[өңдеу]

• сауығу
• резидуальды өзгерістер қалыптасу
• өлім (көбінесе тропикалық безгекте)

Диспансеризация[өңдеу]

Безгекпен ауырып болғандар және эндемиялық ошақтардан келген адамдарға 3 ай бойы диспансерлік бақылау жүргізіледі.

• Егер сіз безгекпен ауырдым-ау деп сезіктенсеңіз немесе қызба ұстамасы жиі қайталай берсе, мүмкіндігінше қанды тексерту үшін емдеу мекемесіне барыңыз. Безгектің фальципарум деп аталатын аса қауіпті түрлері тараған жерде жедел түрде емдеуді бастаңыз.
• Егер сіз безгекпен ауыру деңгейі жоғары ауданда тұрсаңыз, кез келген ыстықтың себепсіз көтерілуіне безгектің белгісі ретінде қараңыз. Безгекке қарсы өзіңіз тұрған жерде жақсы ем болып жүрген дәрілерді қабылдаңыз.
• Егер дәрі ішкеннен кейін тәуірірек бола бастасаңыз, бірақ, қызба бірнеше күннен кейін қайталаса, онда, мүмкін, сізге дәріні алмастырып, басқасын ішуге тура келетін шығар. Бұл женінде жақын маңдағы емдеу мекемесінен кеңес алыңыз.
• Егер безгекпен ауыратын адам талып қала берсе немесе менингиттің басқа да белгілері байқалса, онда бұл адамда церебральды безгек болуы мүмкін Бірден безгекке қарсы дәрі шанышыңыз.

Алдын алу жолдары[өңдеу] 

Безгек ыстық жаңбырлы маусымдарда жиі болады. Бірақ күш-жігер жұмсап, оны болдырмауға болады. Барлық алдын алу шаралары жедел іске асырылуға тиіс

1. Өзіңізді шыбын-шіркей, масадан аулақ ұстаңыз. Олар жоқ жерге немесе масаханада үйықтаңыз. Баланың бесігін маса кірмеу үшін жұқа матамен жауып қою керек.
2. Безгектен сезіктенсеңіз жедел емдеуге кірісіңіз. Сіз емделіп, сауыққаннан кейін сізді шаққан шіркей басқаға ауруды таратпайды
3. Осы ауруды емдейтін органдармен, олардың өкілдері сіздің ауылыңызға келген кезде, ынтымақтасып жұмыс істеңіз. Егер сіздің отбасы мүшелерінің бірінің ыстығы көтерілсе, оларға бұл жөнінде хабарлап, айтыңыз және олардың қан алып, анализ жасауына мүмкіндік жасаңыз.
4. Шіркейлерді және оның ұрықтарын құртыңыз. Шіркейлер лас суда тез көбейеді. Тоғандарды, шұңқырларды, лас су жиналып қалатын ескі банк немесе құтыларды тазартыңыз. Шіркейлер көбеюі мүмкін барлық су тоғандарын немесе батпақты құрғатыңыз. Құмдарды бамбук қадаларымен толтырыңыз.
5. Безгекке қарсы дәрілерді ұдайы пайдалану арқылы безгекті болдырмауға болады немесе оның таралуын елеулі түрде азайтуға болады.
6. Безгекті шеттен енгізуге қарсы шаралар
7. Аурулар мен паразит тасымалдаушыларды уақытында айқындап емдеу
8. Химиопрофилактика және этиотропты препараттар:

• безгек ұстамасының тоқтауына
• тасымалдаушылық қалыптасуына қарсы

Дереккөздер[өңдеу]

• Вернер, Дэвид. Халыққа медициналық жәрдем көрсету жөніндегі (Анықтамалық). Қазақ тіліне аударғандар: Айымбетов М, Бермаханов А.—Алматы: "Демалыс", "Қазақстан", 1994— 506 бет.

ISBN 5-615-01453-9

Дереккөздер[өңдеу]

1. ↑ Патологиялық анотомия терминдерінің орысша – латынша – қазақша түсініктеме сөздігі.- Ақтөбе. ISBN 9965-437-40-8
2. ↑ WebMD > Malaria symptoms Last Updated: мамыр 16, 2007.

• http://ru.wikipedia.org/wiki/Малярия