15-маусым таңертең. Ұясынан құлақтанып шыққан күн әп-сәтте Қобданың теріскейіндегі тау-даланы нұрға бөлеп, «бүгінгі тамаша қайда?» дегендей аспан әлемінен күміс кірпіктерін қадап тұра қалды.

Моңғолияның Қобда аймағында мөлшермен 3 мыңдай қазақ қоныстанған. Олардың дені мал шаруашылғымен шұғылданады. Әдетте олардың бұндай ұлттық дәстүрлі қимылға қатынасатын орайы өте аз екен. Сондықтан Қобда аймағы «Алтай шыңы» саяхат фирмасы жерлік орындағы қазақ-мұңғол азаматтардың талабына сай бұл жолғы саблурынды Бұлғын ауданында өткізуді жоспарлапты. «Той десе қу бас домалайды» деген осы-ау. Таңертең сағат сегізден бастап тұс-тұстан тасқын судай ағылған халық та есеп жоқ. Аттылы-жаяу, түйеге мінгескені, заманауи көлікке отырғаны бар, бәйге төбенің маңайын екі-үш сағаттың ішінде қара құрым адам теңізіне айналдырды. Ұланбатыр уақыты түскі сағат 12:00-де саблурын салтанаты басталды.
Аталған шараның маңыз-мақсаты жайлы Қобда аймағы «Алтай шыңы» саяхат фирмасының директоры Бекболат Бұғыбайұлы былай деді: «Бұл реткі салбурын салтанаты осы Қобда аймағында тұңғыш рет өткізіліп отыр. Мұндағы мақсат Қобда өңіріндегі қазақ бауырластарға ата дәстүрдің нағыз бейнесін көрсетіп, олардың ұлт дәстүрін ұлықтауға деген танымын жоғарлату. Сондай-ақ Бұлғын ауданының ұлы көрші Қытай елімен шекараластығын пайдаланып, саяхатшылар тартып, екі елдің мәдениет, сауда-саттық қарым-қатынасын жебеу. Бұдан кейін тәжірибе-сабақтарды қортындылап, саяхатшыларды көптеп тартатын қызықты да мағыналы шараларды өткіземіз».

Екі мемлекеттегі саяхат тарауларының қысқаша таныстыруы ақырласқан соң бүркітшілер тұрғыға шығып, бүркіттерін кезекпен қолға қондыру, шырғаға шақыру, қоян мен қарсаққа, түлкіге салу сынды дағдылы қимылдар бойынша көрермендерге ойын көрсетті. Соңында алдын ала дайындалған дала тағысы қасқырға бүрткіт қоя беретін сәт жетіп, ат шаптырым жазық адамның айғай-шуына толып кетті. Қағушы жігіт тәртіп бойынша дайындалған қасқырдың аяғын шешіп, аузындағы тұмылдырықты сыпырып алды да, көз ілеспес тездікпен ат үстінен шауып келіп жерге қарай лақтыра салып, өзі атын тебініп ытқи жөнелді . Қалың адамның айғайы мен бүркіттердің піштәктаған дауысы дала тағысының да зәресін ұшырғандай әдеттегі бөрі бүлкегінен ілезде айнып, безектеп қаша жөнелді. Сол ақ екен, тұрғы жақтан қанатын жайып, тегеурінін ашқан бір ақ иық оны ұзатпай бір тегеурінімен азуын, бір тегеурінімен кеуде тұсын ала басып қалды. Қалың айғай қайта көтерілді де, ашулы бүркітті қасқырдан арашалап алуға құсбегі мен қағушы да тұра жүгірді. Бұл Баян-Өлгий аймағынан келген Насихат атты құсбегінің ана жасына толған қыраны екен.

Баян-Өлгий аймағы Сақсай сұмынынан келген, биыл жетпіс алты жастағы Емен Мүлкейұлы: «Биыл жетпістің алтауындамын. Бүркіт ұстап аңға шыққаныма қырық жылдан асты. Ілгерінді-кейінді 17 бүркіт ұстап, қолға үйретіп қызығын көрдім. Өлкемізде әр жылы қыркұйек-қазан айында екі рет саятшылық мерекесі болады. Бұған жалпы мемлекетіміз бен аймақтағы атқа мінер елбасылары ерекше қолдау көрсетті. Он неше шәкірт тәрбиелеп, ел іші-сыртындағы саятшылық мерекесіне қатыстырып келемін» дейді .
Әйгілі ғалым Әлкей Марғұланның «Жыртқыш құстар» атты ғылыми еңбегінде қыран бүркіт 100-150 жасқа дейін ٴөмір сүретіндігін ел аузындағы деректер мен зерттеулер арқылы дәлелдейді. Қазақ құсбегілері қыран бүркіттің балапанын ұядан алу, ٴтүзден тор, қақпан, ау арқылы ұстап алу сынды әдістер арқылы қолға көндіріп, аңға салады. Бірақ, тумысынан жаратылыстағы барлық хаюанаттар мен өсімдіктерге зян салуды оларға жасалған қиянат деп білетін қазақ баласы, қолға баптап аңға салған бүркітін он жылдан асырып ұстамаған. Яғни, бүркіттің жасы ана бүркіт жасына толып ұя басатын, балапан ұшыратын, ұрпақ қалдыратын мезгілі толғанда оның аяқ бауын алып, табиғат құшағына қоя берген. Моңғолияның Баян-Өлгий өңіріндегі қазақ саятшылары бұл дәстүрді бүгінде жалғастырып отыр.

Бұл туралы Баян-Өлгий аймағынан келген Бекболат Иманқұлұлы қазақ құсбегілерінің қыран құстың табиғи қасиетін ұлықтап, табиғатқа қоя беретін дәстүрін былайша сабақтады: «Мына бүркітм биыл ана жасына толды. Ұядан алған қол балапан бүркіт. Талай мерекеде, талай салбурында көңілімді қалдырмады. Енді осы көктемде толық ана жасына шыққан мезгілде аяқ бауын алып, ұлы табиғатқа қоя беремін. Бұрынғы бабаларымыздан қалған жосын солай. Бүркіт те ұрпақ қалдырып қызық көру керек. Ел аман, жер таза болса, ұлы абиғаттан тағы бір аспан серісін қолыма үйретіп, қартайғанша қызық көрем бе деймін. Тәрбиелеп жүрген бес-алты шәкіртім де бар. Оларға да осы дәстүрді үзбей айтып келемін. Ел қыстан аман шығып, мал шелденіп, жер көгерген тұста ауыл-аймақты шақырып бір малымды сойып, оларға таратып, бір малымды осы бүркітке беріп тойғызып, аяқ бауын алып түзге жіберемін» деді.
Көпке белгілі. Қыран құс баптауға аса мұқияттылық пен хауіп-қатерден тайынбайтын ерлік те керек. Ал, құз-қия, өр-ылдида аңның ізін шалып, қиырдағыны қалт жібермей, қыранның қырағылығына сәйкесу үшін арқалы ат ер қанаты саналады. Міне осындай арқалы атты таңдап міну құсбегілік өнердің алғы шарты есепті. Осы реткі Моңғолия республикасы, Қобда аймағы, Бұлғын ауданындағы салбурын салтанаты сәтінде моңғол республкиәсы бойынша асау үйрету бәсекесінде алтын медальмен марапатталып, бес жасында бәйге атына мініп, алты жасында асау тай-құнанды ауыздықтаған Серік Жеңісбекұлына жолығып, асау үйрету сынды ата өнеріне әуестену барысын ұғысқан едік.
«Биыл 23 жастамын. 11 жасымнан бастап асау үйреттім. Біздің елде асау үйреткенде тумысынан жүген-құрық тимеген шу асауды қамалап ұстаған соң, басындағы ноқта-жүгенді сыпырып алып тастап, бір қолыңмен жалынан, енді бір қолың жетсе құйрығынан ұстап алып, көзіңді жұмып тәуекел деп құйғытасың. Жығылсаң жер көтереді дейміз бұны. Кейде жығылып бет-ауыз жараланатын, қол-аяқ мертігетін жағдайлар да болады. Дегенмен бір қызығып, соңына түскен адам асау кезіккен сайын үстіне шығып тулатқысы, үйреткісі келіп тұрады. Бір жағынан асау үйретсем бір жағынан аталарыма ілесіп, бүркіт баптап аңға шығамын. Моңоұл мемлекеті бойынша асау үйрету жарысында 12 жасар шу асауды үйретіп, мемлекеттік аға жүлдегер болдым. Қазақстандағы жарыста екінші болдым» дейді ат құлағында ойнаған қазақ баласының арынын алыс-жақынға танытқан баян-өлгилік қандасымыз.

Демек «жүйрік ат, қыран бүркіт ер санаты» деп әншейінде әнге қосып тыңдаушының ауызының суын құртқанымызбен, оны шын өмірде дәлелдеп, басқаға таныстыруда, ұлттық мәдениет байлығын саяхат абзалдылығына айналдыруда, кіріс көзіне бейімдеуде моңғол еліндегі қазақ бауырластардың тәжірибесі үйренуге татиды. Бәрін айт та бірін айт, бізде дамуға ілесеміз деп алдымызға қарай беріп, артқа көз салып ой қортатын, керекке жарайтын заттық-рухани байлықты ұмытып ізін өшіріп алатын албарындылық әлі бар. Сол албарындылық көптеген ұлттық құндылықтардың құрып-жоғалуына мұрындық болғаны талассыз шындық.

Алтай тауының теріскей бетіндегі ұлы көрші моңғол еліндегі қазақ бауырластардың ұлттық құндылыққа деген ұқыптылығы мен жауапкерлігі есті адамды ойлантпай қоймайды. Олардың тек осы салбурын мерекесінің өзіне әр жылы неше мыңдаған шетелдік саяхатшы мен тілші-фотографтар, зерттеушілер келеді екен. Демек, олар бір жағынан кейінгі ұрпаққа ұлттық мәдениетті үйрететін орайды игерсе, енді бір жағынан шетелдік саяхатшыларды баурап, кірісін арттырып, екі алып биге шығады екен. Ұмыт бола бастаған қазақы тұнық тіл, байырғы киім-кешек, сахаралық өң-шырай барлығы осы моңғол еліндегі Қобда-Бәян-Өлгий аймақтарындағы бауырластар арасынан кезігеді екен. Елімізде жасап жатқан үлкені аға-әпекелер мен кішісі іні қарындастарға моңғол еліндегі қазақ бауырластардың осы артықшылығы туралы сөз ашар болсақ, «осызаманғы мәдениеттен кенде қалған. Тек ат мініп құс көтергенді ғана біледі» деп жақтырмаған сыңай байқатқанын естіп те көріп те жүрміз. Бірақ, олардың әлемдік өркениетке деген көзқарасы дамығаны соншалық, әр малшының үйінде кемінде екі бала шетелде оқиды. Үй бас сайын автоколік. Осы рет Тайкешкен шекарасынан өтіп бара жатып, өзіміздің Шинжияң педегогика университеті мен Медицина университетінен қысқы каникулға тарап, үйлеріне қайтып бара жатқан он неше моңғол-қазақ студенттерін жолықтырдық.

Тағы бір айта кетерлігі, олар қаршадайынан бастап тіл үйренуге ерекше ден қояды. Сондай-ақ, адамдар ара тілдесуде үлкен-кішіге бірдей кішіпейіл, ықыласты болады. Орта тазалығына, үй, қора-жай, ас-су тазалығына айрықша мән береді. Мың естігеннен бір көрген артық. Бұл көз көрген шындық. Осы рет бір күндік салбурын салтанаты сәтіндегі көзбен көрген жайды, одан туған азғантай ой-пікірді көп назарына осылай ұсындық. Артық болса айып етпей қабыл алыңыздар.

Есімбек Рамазанұлы, Қапез Шағыбанұлы
"Алтай ақпарат торабы"