Әлемдердің Раббысы Алла Тағалаға сансыз мадақ, Пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.у.), оның отбасына және сахабаларына салауаттар болсын.

Қазақ халқында бағзы заманнан айт күндері қырық немесе жетпіс үйге айттап кіріп шығу керек деген дәстүр бар. Әлбетте, шариғат мұндай санды міндеттемейді. Бұл қонақжай қазақ халқының ақжарма, кең пейілдігінен туындаған ізгі салт екені белгілі. Жалпы, отыз күнгі ораза мұсылмандарды тақуалыққа баулыса, айт күнгі қуаныш күйбең тіршіліктегі өкпе-назды ұмыттырып, мұсылмандардың бауырмалдығын күшейте түседі.[1]  

Қос мерекенің пайда болуы былай баяндалады:

عَنْ أَنَسَ - رَضِيَ اللهُ عَنْهُ - قَال : قَدِمَ النَّبِي - صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - المَدِينَةَ ، وَلَهُمْ يَوْمَانِ يَلْعَبُونَ فِيهما ، فَقَال : ( مَا هَذانِ الْيَوْمَانِ ) ؟ قَالُوا : كُنَّا نَلْعَبُ فِيهِما فِي الْجَاهِلِيةِ . فَقَالَ رَسُولُ اللهِ- صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - قَدْ أَبدلَكُمْ اللهُ بِهِما خَيْرا مِنْهُما : يَوْمُ الْأَضْحَى ، وَيَوْمَ الْفِطْر

Әнастан (р.а.) жеткен хадисте «Алла Елшісі (с.а.у.) Мәдинаға келгенде, олардың екi мерекесi болатын. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Бұл қандай күндер?», – деп сұрағанда: «Жаһилия дәуiрiнде ол күндердi ойын-күлкiмен өткiзетiн едiк», – дедi. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Алла Тағала осы екi күндi олардан да жақсы Құрбан және Ораза айт күндерiмен алмастырды», – дедi.[2]

Ғаламдық деңгейде мәртебесі биік діни мереке саналатын Айт - барша мұсылман  қауымына ортақ ұлық мейрам.  Мұсылмандар оразадан кейін ауыз бекітпейтін ең алғашқы күн. Отыз күн оразада жасаған құлшылық ғибадаттан кейін құлдың бір сәт үзіліс алып, мерекелік көңіл-күйде Алланың сансыз нығметтеріне ой жүгіртетін кезі. Осынау ұлық мереке біздің ұлы даламызда аса жоғары бағаланып, осы уақытқа дейін ұлықталды. Тарихи құжаттарға үңілер болсақ, 1926 жылға дейін Ораза айт 3 күн, Құрбан айт 3 күн, Наурыз 1 күн ресми мереке ретінде тойланып келген. Оған негіз 1921 жылғы 5 наурызда Орынбор қаласында өткен Қазақстан Автономиялы Республикасы Орталық атқару комитеті Төралқасының «Мұсылмандар мерекесі» туралы қабылдаған шешімі. Оған C.Меңдешев төрағалық жасаса, Алаш арыстары А.Байтұрсынұлы мен Ә.Бөкейхан Төралқа мәжілісіне қатысқан екен.[3] Сондай-ақ көркем әдеби шығармаларда Қажығұмар Шабданұлының “Пана” атты романында Зуқа батырдың елінде айт намазы кезінде еркек кіндіктінің бірі қалмай, сапқа тұрғаны суреттеледі.[4] Кеңес өкіметі 1926 жылдан күштеп тоқтатқан мұсылмандар мерекесін қазақ қоғамының жүрегінен өшіріп тастай  алмады. Тәуелсіздік алғаннан кейін қайта ресми мәртебе беріліп, тарихи әділеттілік қайта орнығып, қасиетті мерекемен еліміз қауышты. 

Пітір садақасын беру

Пітір садақасы Рамазан айында, яғни Рамазан айы басталғаннан бастап айт намазына дейінгі аралықта берілу қажет. Егер пітір садақасын бермегендер болса бірінші кезекте Айт намазына дейін пітір садақасын беруі тиіс. Айт намазынан кейін берілген пітір садақа жәй садақа болып қалады.

Пітір садақасы мұсылмандарға һижра жыл санауы бойынша екінші жылы шағбан айында парыз болды. Бұл жөнінде пайғамбарымыздың (с.а.у.) мүбарак хадисінде келген: «Пайғамбар (с.а.у.) адамдарға рамазан айында пітір садақасын беруді парыз етті»[5]. Пітір садақасының мөлшері жыл сайын шариғат бекіткен азық-түліктердің бағасына байланысты өзгеріп тұрады.

Тәкбір айту 

Айт күндері тәкбір (Алланы ұлықтау) айту дінде заңдастырылған амалдардан. Алла тағала Құран кәрімде:

{ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ }

Сендерді тура жолға салған Аллаға шүкірлік етулерің үшін санын толтырыңдар. Әрі Алланы ұлықтаңдар.[6]  

Имам әз-Зухри былай деп баяндайтын: “Адамдар тәкбірлерді айт күні үйінен шығар кезде намаз орындалатын жерге барғанға дейін және имам көрінгенге дейін айтатын. Ал имам көрінген кезде, олар имам тәкбір айта бастағанға дейін тынышталатын, ал содан соң олар тағы да тәкбір айтатын”.[7]

Айт намазын оқу

Пайғамбарымыз (с.а.у.) өсиетiнде: «Айт күнi бiрiншi орындайтынымыз – намаз оқу», – делiнген. Айт намазы дiнiмiзде уәжіп амал болғандықтан, Пайғамбарымыз (с.а.у.) өмiрiнде оны бiр рет те қалдырмай оқыған. Ислам кез келген мерекенiң ғибадаттармен өткерiлуiн құптайды. Сондықтан айт мерекесі арнайы ғибадаттармен басталады.

Айт намазы үшін азан айтылып, қамат түсірілмейді. Намазға бет алған кезде бір жолмен барып, екінші жолмен қайту сүннет болып саналады. Пайғамбарымыз (с.а.у) мүбарак хадисінде: «Пайғамбарымыз (с.а.у.) айт күні мешітке барған жолымен қайтпай, басқа жолмен қайтатын»[8].

 Намазға шығар алдында құрма жеп шығу

Сүннет бойынша мұсылман адам намазға шығар алдында құрма дәмінен ауыз тиюі керек. Бұл пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) оразаның аяқталып, айт күндері басталғаны жайында берген белгісі.

Жаңа  киім кию, ғұсыл құйыну, әтірлену

Бұл ұлық мерекеде мұсылман адам шамасы келгенше мешітке жаңа киім киіп, әтірленіп барған абзал. Имам Мәлик: «Мен ғалымдардың айт күндерінде жасанудың және хош иістер жағудың абзал екендігі туралы айтатынын естігенмін», – дейтін. Дегенмен, жібек матадан ер азаматтардың бойын аулақ ұстағаны жөн.[9] Себебі, бұл туралы  Ибн Омар былай деген: «Бірде Омар бин әл-Хаттаб базардан жібек көйлек сатып алды да, оны Алла Елшісіне (с.а.у.) алып келіп: «Уа, Алланың Елшісі, мынаны айт күндерінде, сондай-ақ сізге елшілер келгенде киіңіз», – деді. Бұған Пайғамбар (с.а.у.): «Мұндай киімді ақыреттен үлесі болмаған адам ғана киеді»,  – деп жауап берді».[10]  

Қуаныш, шаттық көрініс табу

Айт барша мұсылмандандың мерекесі болғандықтан, оны еңбектеген баладан еңкиген шалға дейін сезінуі тиіс. Сыйлықтар таратылып, мерекелік мәдени шаралар ұйымдастырылуы абзал амалдардан. Жүзден аса ұлт өкілі тұрып жатқан еліміздегі әрбір азамат осы мерекенің лебін сезінуі қажет. Ұлтаралық, дінаралық байланысты күшейту мақсатында айт мейрамына орай құттықтаулар таратылып, арнайы дастархандар жайылады. «Бір-бірлеріңе  сыйлық беріңдер, сүйіспеншіліктерің артады» деген хадисті негізге алған қазақ даласында қонақ кәдесі, сүйінші, байғазы, тағы басқа адамдарды жақындыққа апаратын амалдар  көп. Солардың бірі – айттық сұрау. Айт мерекесімен құттықтап, айттық сұраған жанды қазақ бетін қайтармай қолда бар сыйлықтарын аямаған. Міне бұл ғасырлар өте дәстүрге айналып, бүлдіршіндер үшін айттың бір керемет көрінісі болып есте қалған. 

Ораза және Құрбан айт күндері ораза ұстауға болмайды

Қуаныш пен шаттыққа толы бұл қос мейрамда мұсылмандар ораза ұстамайды. Бұл туралы Абу Са’ид әл-Худри былай деп баяндаған: «Алланың Елшісі (с.а.у.) адамдарға Ораза айт пен Құрбан айттың екі күнінде ораза ұстауға тыйым салатын». [11]

Мұсылмандардың бір-бірін құттықтауы

Намаз біткен соң мұсылмандар қол алысып, төс қағысып, бір-бірін Айт мерекесімен құттықтайды, жақсы тілектерін айтады. Ренжісіп қалған ағайын-туыс, жора-жолдас бір-бірінен кешірім сұрап жарасады. Ал әйелдер қауымы үйде қазан асып, дастарқан жайып, айттық шай әзірлейді. Көрші-қолаң бір-бірінің үйіне кіріп дәм ауыз тиеді, шаңырақ иесіне аман-саулық тілеп, айтпен құттықтайды. Хадисте келгендей, айт күні пайғамбарымыз (с.а.у) адамдарға былай деп айтқан:

يَا أَيُّها النَّاس أَفْشُوا السَّلامَ وَأَطْعِمُوا الطَّعامَ وَصِلوا الْأَرْحَامَ وَصَلوا بِالليلِ وَالنَّاسُ نِيامٌ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ بِسَلَامٍ 

«Ей, адамдар, бұл күні сәлем жайыңдар, тамақтандырыңдар, туыстық қатынасты күшейтіңдер және адамдар ұйқыда болған кезде намаз оқыңдар, еш алаңсыз жәннатқа кіресіңдер»[12] деген. Сол секілді өзі жақсы көрген бауырын айт күні зиярат етуі мұсылман адамды үлкен сауапқа кенелтеді. Пайғамбарамыздың хадисінде : «Бірде-бір адам айт күні көрші ауылдағы досын зиярат етуге жолға шығады. Жолда оған Алла періште жіберіп, ол адамнан: «Қайда бара жатырсың», деп сұрайды. Ол: «Бұл ауылда бір бауырым бар еді, соған бет алдым». Періште: «Бір шаруаң бар ма еді ол адамда». Ол: «Жоқ, мен оны Алла разылығы үшін жақсы көрем сол үшін» дейді. Сол кезде періште: «Алла мені саған жіберді, сен ол адамды жақсы көргенің үшін Алла да сені жақсы көрді» [13] дейді.

Әсіресе, осы мереке күні ата-анаға деген мейірімділік оларға сый-сияпаттар жасау игі амалдардан.

Ораза күні қайыр жақсы амалдар күні болғандықтан жетім-жесірлер, кедей-кепшіктер жомарт, рақымды жандардан мейірім лебін сезгісі келетіні анық. Осы күндері төмендегі адамдарға жақсылық жасаған абзал:

- Жесір әйелдер мен міскіндерге көмектесу, үйлерін қуанышқа бөлеу. Пайғамбарымыздың  (с.а.у.) Әбу Һурайрадан келген хадисінде: «Жесір әйелдер мен міскіндерге жәрдем еткен адам Алла жолында жиһад жасаған адаммен бірдей», деген[14].

- Жетімдерге көмектесу. Алла тағала Құран кәрімде:

{ وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنبِ}

Алла (Т.) ға құлшылық қылыңдар. Оған еш нәрсені ортақ қоспаңдар. Және әке-шешеге, жақындарға, жетімдерге, міскіндерге, жақын көршіге, бөгде көршіге, жан жолдасқа, жолда қалғандарға және қол астындағыларға жақсылық қылыңдар.[15]

- Айт - басқаларға кешірім жасайтын күн. Пайғамбарымыздың (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) Абдолла ибн Амрудан (Алла одан разы болсын) келген хадісінде Алла елшісінен адамдардың ең жақсысы кім деп сұрады. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) : «Әрбір жүрегі пәк, тілі шыншыл адам» деді. Сахаба: «Тілі шыншыл деген түсінікті, жүрегі пәк дегенді қалай түсінеміз» деді. Пайғамбарымыз (с.а.у): «Жүрегі пәк дегеніміз - тақуа, таза, ыза және көре алмаушылықтан ада адам»[16] деді.

Қорыта келе  Айт мерекесінің басқа мерекелерден ерекшелігі -  қуаныш шаттықпен бірге Аллаға деген құлышылықтың қатар жүруінде, суып бара жатқан туыстық қатынастардың қайта жандануы, ашу, ыза кернеген жүректердің жібіп, Алланың рақымын талап етуі, өмірді қайта саралауға мүмкіншілік алу, өмірдің мәнін түсініп, Аллаға деген құлшылын күшейту. «Отыз күн оразаның бір айты бар, әр қылған жақсылықтың бір қайты бар» деп атамыз қазақ айтқан, осындай ұлы күндерімізді ұлықтайық, шынайы мұсылман болайық!

[1] http://islam.kz/kk/articles/islam-jane-qogam/oraza-ait-ulyq-merekelerdin-biri-291/#gsc.tab=0
[2] Нәсәи хадистер жинағы
[3] http://www.inform.kz/kz/musylmandardyn-eki-ulyk-meyramynyn-biri-oraza-ayt-barshamyzga-kutty-bolsyn_a2301769
[4] islam.kz/kk
[5] Бұхари, Мүслим хадистер жинағы
[6] Бақара сүресі, 185-аят
[7] Ибн Әбу Шайба
[8] Бұхари хадистер жинағы
[9] http://www.asylarna.kz/maqala/maqalainfo/232
[10] Бұхари, Мүслім хадистер жинағы
[11] Бұхари хадистер жинағы
[12] Ибн Мәжә, Тирмизи хадистер жинағы
[13] Муслим хадистер жинағы
[14] Бұхари, Муслим хадистер жинағы
[15] Нисә сүресі, 36-аят
[16] Ибн Мәжә хадистер жинағы