Сабинелла Аязбаева үш баласымен бірге күйеуіне еріп, Сириядағы қақтығыс аймағына кеткен. Ол жақта жүріп тағы екі баланы өмірге әкелген жас ана төрт жылдан көп уақыт Таяу Шығыста тұрған. Сұхбатты жүргізген - azattyq.org 

- Сирияға кеткенге дейінгі өміріңіз туралы айтып беріңізші?

- Бәрі жақсы еді. Тату отбасымыз, өз пәтеріміз, жеке кәсібіміз болды. Ештеңеден таршылық көрген жоқпыз. Күйеуім екеуіміз ислам дінін бір уақытта қабылдап, үйленбей тұрып мешітке барып, намаз оқып жүрдік. Кейін күйеуім дәстүрлі емес ислам туралы ақпараттың бәрін интернеттен іздеп, сілтеме арқылы тауып, оқитын болды. Не себеп болғанын білмеймін. Бұл туралы айтқан емес.

- Күйеуіңіз Сирияға кетейік деп қашан айта бастады?

- Үйленгеннен кейін үш жылдан соң айтты. Бәрі аяқ астынан болды. 2014 жылы Сирияға кетерден бір апта бұрын ол «тез жиналып, құжат жасату керек» деді. Күйеуім басқа елдерден келген мұсылмандардың бәрі сол жақта екенін, біз ғана осында қалып қойғанымызды айтты. «Ол жақта халифат, ислам мемлекеті болады, балалар сонда оқиды» деді. Мені осы нәрсе қызықтырған сияқты.

Сирияның Ракка провинциясындағы әскери шеруге қатысып жатқан содырлар. 30 маусым 2014 жыл.

- Күйеуіңіз ол жақта соғыс болып жатқанын айтқан жоқ па?

- Ол «әскери қимылдар мемлекеттің сыртында жүріп жатыр, ол жақта ешкім аттап баспайтын, халқы соғысқа қатыспайтын шекара бар» деді. Сөзіне сендім. Ол кезде бұлай боларын ешкім күтпеген шығар. Әйелдер күйеулерінің соңынан еріп кете берді. Қазақстаннан кеткен кезде өзім – 25 жаста, күйеуім 28 жаста болды. Үлкенім – алтыда, кенже балам бір жарым жасар еді.

- Сирияға қалай жеттіңіздер? Ата-аналарыңызға не айттыңыздар?

- Күйеуім оларға «шығыс қалаларына саяхатқа бара жатырмыз» деп айтуды өтінді. Біздің сапарымыз шынымен-ақ солай басталды. Әуелі Бакуге барып, бір апта демалып, балаларды қыдырттық. Кейін Грузияға, одан соң Түркияға бет алдық. Күйеуім «Күдік туғызбау мақсатында және балаларға әлемді көрсету үшін осылай жасау керек» деп түсіндірді. Саяхатымыз шамамен үш аптаға созылды. Содан кейін күйеуім Түркияның Газиантеп қаласына барып, Сирияның Жераблус қаласына жету үшін шекарадан өту керегін айтты.

- Көңіліңізде күдік туғызған ойлар болған жоқ па?

- [Шекарадан] өтейін деп жатқан кезде бізге «мына жаққа жүрме, ана жерді баспа» деп айта бастады. Өйткені барлық жерде мина жатты. Бірақ жолбастаушылар алып жүрген жерлерде мина болған жоқ. Шекарадан өткен соң артыма бұрылып қарадым да, бірнәрсе айтып, өкінуге кеш екенін түсіндім. Бөтен адамдар күтіп алды, олардың қай тілде сөйлеп жатқанын түсінбейміз, кім екенін білмейміз. Бізді жылдам бір жаққа қарай сүйреп, балаларды жұлқылай бастады. Олар «осы қауіпті жерден өтсек, ары қарай бәрі жақсы болады» деген емеурін танытты. Бірақ сол сәттен бастап барлық жерде қауіпті әрі қорқынышты болды.

Шекара маңындағы Жараблус қаласында су әкетіп бара жатқан қыздар. Сирия, 31 тамыз 2016 жыл.

«АНАМ ИНСУЛЬТ АЛДЫ»

- Ары қарай Сирияда не болды?

- Жеткен бойда бізді бөліп тастады. Күйеуімді алып кетті, қайда әкеткендерін айтқан жоқ. Мені балалармен бірге басқа әйелдер тұрып жатқан үлкен үйге орналастырды. Басында күйеуімнің қайда екенін білмедім, енді оны ешқашан көрмейтін шығармын деп қатты қорықтым. Бірақ кейін орыстілді азаматтар келіп, күйеуім мен басқа еркектердің әскери дайындыққа кеткенін, жаттығудан кейін үйге қайтатынын айтты.

- Күйеуіңіз әскери жаттығуда жүргенде қалай өмір сүрдіңіз?

- Әйелдер үйінде біраз уақыт тұрғаннан кейін әр отбасына пәтер беріп, «күйеулеріңді сол жақта күтіңдер» деді. Бұл Ракка (Сирияның солтүстігінде орналасқан, 2013 жылы «Ислам мемлекеті» жаулап алған, экстремистердің қолына өткен аймақтағы негізгі қала. — Ред.) қаласында еді. Жаңа үйге көшкеннен кейін бесінші не алтыншы күні жаппай бомбалау басталды. Бомба түскен кезде терезелер мен әйнектер ұшып, снаряд түскен үйлер құлап қалды. Күйеуімді 40 күннен кейін бір-ақ көрдім. Сол кезде ол «Енді шыдау керек, артқа қайтар жол жоқ» деді.

Раккадағы қираған ғимарат. 16 қазан 2017 жыл.

 - Ол не үшін шыдау керегін түсіндірді ме?

- Ол «осының бәрі Алла үшін жасалып жатыр, осында қалуымыз керек» деді. Кейінірек балалардың қиналғанын көре алмайтынын, оларды бұл жақтан алып кету керегін, бірақ артқа қайтар жол жоғын айтты. Қалай қашып кетуге болатынын ұзақ ойландық, бірақ бұл мүмкін емес еді. Қашып кетпек болған адамдарды тауып, түрмеге жауып, өлім жазасына кесетін. Кейін «қашқан адамдарды ұсталған жерінде атып тастаңдар!» деген бұйрық берілді. Басымды қатерге тігуге қорықтым. Сондықтан өлетін күнімізді күтіп жүрдік. Балаларым мен күйеуімнен айырылып қалудан, сәбилерімді анасыз жетім қалдырудан қорықтым. Нәтижесінде жесір қалдым. Балаларым тірі. Ол жақта кейде қираған үйлердің астынан аяқ-қолы жоқ не ішкі құрылысы сыртқа шашылған әйелдер мен балаларды тауып алатын.

- Сирияда жүргенде ата-анаңызбен байланысқа шығып көрдіңіз бе?

- Иә, тек айына бір рет хабарласам. Ол жақта аз ғана мегабайт беретін. Интернет қосылса, оны сол мезетте бомбалап тастайтын. Соғыс. Анам біздің саяхаттауға кетпегенімізді бірден түсінді. Күйеуіме бір рет қоңырау шалуға мүмкіндік бергенде ол анама хабарласып, Сирияда екенімізді айтыпты. Анам осыдан кейін кішігірім инсульт алған. Біз Сирияда жүрген жылдары анам әртүрлі ауруға шалдықты. Әкемнің денсаулығы да күрт нашарлады.

«ҚАЗАҚСТАННАН КЕЛГЕНДЕР КӨП БОЛДЫ»

- Қандай ақшаға күнелттіңіздер?

- Сирияға жаңа барған кезде отбасындағы әрбір ересек адамға 50 доллардан, бір балаға 28 доллардан төлейтін. Бірақ бұл ақша жетпейтін. Жинаған ақшамызды жұмсадық. Ол жақта бәрі жұмыс істеп тұрды, базарлар болды. Бомбалау басталса, бәрі тарап кетеді, тыныштық орнай қалса, қайтадан қайнаған тіршілік басталады. Біз Сирияның барлық өңірінде тұрып көрдік. Қатты бомбалау болған кезде әйелдер мен балаларды аман алып қалу үшін басқа қалаларға көшіретін. Көші-қон жұмыстарын сол жақтағы қазақ жамағаты ұйымдастыратын. Қазақстаннан көп адам болды. Бәрі ұлтқа бөлінген. Ол жақта ұлтың араб болса, сенен мықты адам жоқ. Басқа ұлт өкілдеріне төменгі «сорт» сияқты қарайды. Неге олай болғанын білмеймін, өйткені исламда ұлтқа бөлінуге тыйым салынған. Сұмдық әділетсіздік болды, үлкен күнәлар жасалды. Біз негізінен қазақстандықтармен, Ресейден, Дағыстаннан келген азаматтармен, бір неміс әйелімен араластық. Ракка қаласынан кейін бізді Шадат ауылына көшірді. Бұл — таза қазақ ауылы еді. Ол жақта екі жылдай тұрдық. Бұл ауылды да бомбалайтын. Бомбадан жасырынып қала алмайсың, күнде біраз адам құрбан болатын.

- Қашан жесір қалдыңыз?

- Күйеуім 2017 жылы әуе соққысынан қаза тапты. Оны шекараға рибатқа (шекараны күшейту. — Ред.) жіберген. Ол шекарашы еді, әмірлер не айтса, соны орындайтын. Оның өлімі туралы хабар келгенде, дәлел ретінде суреті мен заттарын әкелді. Олар күйеуімді қалай жерлегеніне дейін көрсетіп, видеоға түсіріп алыпты. Күйеуім қайтыс болмай тұрып екі рет жарақаттанған. Бірінші рет үйге түскен зымыран сынықтары тиді, кейін снайпер қақ басынан атты. Ол кезде әзер тірі қалды. Ауруханалар лық толы болды, көбі үйде емделді, күйеуіме өзім қарадым.

ИМ содырларының отбасы. Багуз қаласы Дейр-әл-Зор провинциясы Сирия, 12 наурыз 2019 жыл.

 - Сирияда тағы екі балаңызды дүниеге әкелдіңіз. Мұндай жағдайда балалы болуға қорықпадыңыз ба?

- Әрине, қорықтым. Бірақ таңдау мүмкіндігі болған жоқ. Үйде босандым, басқа әйелдер көмекке келді. Әрбір екінші әйел осындай жағдайда босанатын. Күйеулеріміз «адам санын көбейту үшін бала туу керек» деді.

«БЕРІЛУГЕ ҚОРЫҚТЫМ, БІРАҚ ҚАЛУ ОДАН ДА ҚАУІПТІ БОЛДЫ»

 - Қай кезде жағдай қатты ушықты?

- 2018–2019 жылдары аштық басталды. Балаларды жыламауға көндіріп, азық-түлік болмаса да, амалдап ас дайындауға тырыстық. Шөптен сорпа қайнатып, кебек қуырып жедік. 2018 жылдың соңында бізді Багуз елдімекеніне көшірді. Ол жақта бұзылмаған үйлер аз болды, көбі шатырларда тұрды. Бізге жақсы шатыр тиді, төбемізден су ақпайтын. Басқалар төбесіне мата жауып, амалдап күнелтті. Қыс мезгілі еді, суық болды. Тығырықтан шығар жол табуға тырыстық. Бірақ күйеуі жоқ, оның үстіне кішкентай баласы бар әйелдердің қолынан ештеңе келмейді. Кейін «жасыл дәліз» ашылады, қалағандар өз еркімен күрдтердің қолына берілуі керек» деп естідік. 2019 жыл болатын. Берілуге қорықтық, бірақ қалу одан да қауіпті болып көрінді. Күрд жасақтарының қолына берілмей, қалуды ұйғарған адамдар да болды. Бірақ олар кейін бомбаның астында қалды.

 - Күрд жасақтарының қолына берілуге неге қорықтыңыз?

- Бізді Ирактағыдай құлдыққа алып кететін шығар деп қорықтым. Күрдтердің қолына түскен кезде бәріміздің жеке деректерімізді жазып алды. Қазақстаннан келгенімізді айтқанда, тілшілер жүгіріп келіп, «Қазақстан өз азаматтарын алып кетеді» деді. Бұған ешкім сенген жоқ. Бірақ бізге «қазір лагерьге барамыз, кейін Қазақстаннан адамдар келіп, сендерді алып кетеді» деді. Мен соңғы сәтке дейін бізді Қазақстанға қайтаратындарына сенген жоқпын. Күрдтердің лагерінде біз бір айдай көшеде шатырда тұрдық, жерге төселген матрастарда ұйықтадық. Суық болғанымен, жейтін тамағымыз болды. Бомба түспейтін жерде тұру осыған дейінгі күнімізден әлдеқайда жақсы көрінді. Шыдауға тырыстық, өйткені мұның уақытша екенін білдік. Басқа ел азаматтары бізге қызыға қарап, өз мемлекеттерінен алып кетуді сұрай бастады. Бірақ оларды ешкім алып кеткен жоқ. Қазақстан тек өз азаматтарын, оның ішінде елге оралғысы келгендерді ғана алып кетті. Мені түрмеге жауып, балаларды жетімдер үйіне өткізетін шығар деп қорықтым. Бұлай болмағанына алғысым шексіз.

Хасака провинциясындағы Әл-Хол лагерінде жүк көлігінде отырған әйелдер. Сирия, 1 сәуір 2019 жыл.

- Сириядан қайтқан күні не болды?

- Ұшақ келіп, бізді алып кетті. Бұл 2019 жылдың 6 мамыры болатын. Маған әскери киімдегі әйел келіп, кішкентай қызымды алып, «мен көтерейін, өзің әзер жүрсің ғой» деді. Бізге жақсы қарады. Әуелі Ақтау қаласына жеткізіп, оңалту орталығына жатқызды. Ол жақта бізбен теологтар, психологтар жұмыс істеді. Мұның бізге көп пайдасы тиді, алғаш келгенде жабайы адамдар сияқты едік. Психологтың «Сендерді қоғамға қосып жіберу оп-оңай деп ойлайсыңдар ма?» дегені есімде. Кейін мені балаларыммен бірге Қарағандыдағы «Шанс» орталығына апарды. Біраз уақыт сонда тұрғаннан кейін туыстарымыздың үйіне баруға рұқсат берді.

«БІЗДІ «КЕШ ЖАРЫЛАТЫН МИНАҒА» ТЕҢЕЙДІ, БҰЛ ДҰРЫС ЕМЕС»

- Бейімделу процесі қалай жүрді?

- Өмірді қайта бастауға, балалармен жақсылап жұмыс істеуге тура келді. Олардың Сириядағы өмірді тезірек ұмытып, мектепке дайындалғанын қаладым. Олар оқу бағдарламасына тез ілесіп кетті, Сирияда қолымнан келгенше балаларға оқып-жазуды үйретіп жүрдім. Балаларым жақсы оқиды, жандарын салып тырысып жүр. Үлкен балаларым әкесін еске алып тұрады. Олар әкесінің қайтыс болғанын біледі. Мен университеттегі оқуымды жалғастыратын болдым. Бұрын тұрмысқа шығып, аяғым ауырлаған соң, екінші курста оқуымды тастап кетіп едім. Мені жастар орталығына жұмысқа орналастырды. Балаларға қараймын, дене қалпымды сақтау үшін кешкісін жаттығу залына барамын. Күйеуімнің ата-анасымен араласып тұрамын, екінші рет тұрмысқа шығу жоспарымда жоқ.

 - Сізді қоғам қалай қабылдады? Араласқысы келмегендер болды ма?

- Негізінен жақсы қабылдады. Қолдау барын сездім. Біреу «террорист» деп атағанын естіген емеспін. Ештеңе жасырмай, бәрін ашып айтамын. Ешкімде мұндай жағдайға түспеймін деген кепілдік жоқ, кез келген адам қателеседі. Сондықтан ешкімді сөгуге болмайды. Қорқып, араласпай кеткен достарым болды. Бір құрбым ортақ танысымыз арқылы күйеуі жұмыстағы беделіне нұқсан келмеуі үшін менімен араласуға тыйым салғанын айтып жіберіпті.

Діннен көңілім қалып, безіп кетпеуім керек деп ойлаймын, өйткені Сирияға баруға дін емес, басқа жайт әсер етті ғой.

- Білуімше, Қазақстанға оралғаннан кейін сізді Еуропарламентте сөйлеуге шақырды.

- Иә, 2019 жылы. Сирияда басымнан өткен жағдай, елге қалай оралғаным, қазіргі өмірім туралы айтып беруді сұрады. Әуелі Брюссельге, одан соң Венаға бардық. Женеваға ұшуымыз керек еді, бірақ коронавирусқа байланысты карантин басталып, бәрін жауып тастады. Мен сондай-ақ терроризм мен пропагандаға қарсы науқандарға қатыстым. Осы сұмдықтың бәрін басымнан өткеріп, бұдан бас тарту керегін, мұндай жерлерге баруға болмайтынын түсіндім. Өз дініңді осында жүріп те ұстануға болады. Бұл жақта дін ұстану мүмкін емес дегендер мәселені ойдан шығарып алған деп ойлаймын.

- «Әскери қақтығыс аймағынан келгендер болашақта қауіп туғызуы мүмкін» деген пікір бар. Бұл туралы не ойлайсыз?

- Түрмеге жабылған адамдар ойланып, қатесін түсінеді деп ойлаймын. Біздің өзіміз мұның дұрыс емес екенін түсініп отырмыз. Біреулер бізді «кеш жарылатын минаға» теңейді. Бірақ бұл дұрыс емес. Қауіп жоқ деп ойлаймын. Барлық мемлекет еліне оралғысы келген азаматтарын қайтарса екен. Өйткені ол жақта өмір жоқ. Ал Сириядан кеткісі келмегендер сол жақта қала берсін.

 - Қазір дінге көзқарасыңыз қандай?

- Бос уақытым болғанда мешітке барып тұрамын, үйде намаз оқимын, хиджаб киемін. Діннен көңілім қалып, безіп кетпеуім керек деп ойлаймын, өйткені [Сирияға] баруға дін емес, басқа жайт әсер етті ғой.